Almaty alyp shahar. Munda tirshilik qarbalas. Qý tirliktiń sońynda júrip ekologıalyq ahýaldy esten shyǵaryp alatynymyz ras. Sondyqtan qorshaǵan ortaǵa beı-jaı keıip tanytpaǵan jón.
Ońtústik astananyń ekologıalyq ahýalyn jaqsartýǵa árbirimiz talpynýymyz qajet. Sol baǵytqta atqarylyp jatqan ister de az emes-ti. Osyǵan oraı «Greenup.kz» qoǵamdyq qorynyń joba jetekshisi jáne Almatydaǵy «Recycle BIRGE» ekologıalyq qoǵamdyq qozǵalysynyń teń quryltaıshysy, ekolog maman Pakızat SAILAÝBEKOVAMEN suhbattastyq.
– Almatynyń ekologıalyq ahýalyn jaqsartý jolynda qandaı qadamdarǵa barǵan durys?
– Eń áýeli qaldyqtardy suryptaı bilý kerek. Qajet kerek jaraqty ornymen tutyný qajet. Neǵurlym turmys jaǵdaıynda ártúrli zattardy kóp tutynsańyz, soǵurlym qaldyq kóp qalady.
Álemde Zero Waste degen uǵym bar. Qazaqshaǵa aýdarǵanda zattardy durys tutyný degendi bildiredi. Mysalǵa kerek zatymyzdy oılanyp alsaq deımiz. Plasıkti kóp satyp almaýǵa tyrysaıyq. Onyń ornyna ekodorbalardy qoldanaıyq. Bul ári taza óńdeýge yńǵaıly bolar edi. Salaýatty ómir súrý daǵdysyna osy aıtqan oılarymyzdy qossaq bolady.
Eger ekosana jaqsy jolǵa qoıylsyn desek, balabaqsha, mektepten bastap júıeli jumystardyn retin qalyptastyrý qajet. Odan keıingi etap joǵarǵy oqý oryndarynda júrgizilse deımiz. Sonda ǵana belgili bir nátıjege qol jetkize alamyz.
Qaldyqty kádege jarataıyq
– Dúnıejúzinde qaldyqtardy suryptaý tehnologıasy bar. Biz qashan sol deńgeıge kóterilemiz?
– Ol jaǵyn ýaqyt kórseter. Shetel tájirıbesine zer salsaq olar bizden 20-25 jylǵa alda. Syrt elderde tek suryptap qoımaı, jaramsyzyn jaǵyp jiberedi. Osyndaı tyń tehnologıalyq tásilder zıandy ýly zattardyń aýaǵa taramaýyn qamtamasyz etedi. Bizde endi-endi qoqysty órteý qolǵa alynyp keledi.
Qazaq elinde ortasha eseppen 15 % ǵana qoqysty óńdeledi. Al qalǵan 85% polıgonǵa tógiledi. Bul máseleni egjeı-tegjeıli qaraý qajet. Damyǵan elderdiń ozyq úlgilerin qaı ýaqytta keledi dep qarap otyrýdan túk shyqpaıdy. Sol sebepti de qoqysty kádege jaratý úshin suryptaý ádisin jappaı engizip, kez kelgen jerdi shashqandardy zańmen aıyppulǵa tartsa, sonyń ishinde eń áýelgigisi sanada mádenı ekologıalyq ózgeris jasasa biraz sharýa túzeletin túri bar. Eger osy baǵytta bar kúsh-jigerdi jumyldyrsaq 5 jylda taza ekologıaǵa qol jetkize alamyz.
Sýret: pionerschool.uoirbitmo.ru
– Qoqys polıgondaryna qatysty oı-pikirińiz qandaı?
– Árıne bul kún tártibinde turǵan másele. Bul jóininde álginde aıtyp óttim. Qoqys alańqaılarynda metan gazy paıda bolady. Aýaǵa ýly zattar bóledi. Qatty ystyqtan shyny ydystar, aınalasyndaǵy qaǵazdy kúıdirip órtep jiberýi múmkin.
Ótken 2023 jyly 5550 qoqys oryndary tabyldy. Olardy qaıta qarap, monıtorıń jumystary jasalyp jatyr. Quzyrly mekemeler osy qoqystar beı-jaı shashylyp jatpas úshin arnaıy polıgondarǵa jınap, kómedi. Ázirge budan basqa amal bolmaı tur. Ol óte kir, tym las. Ondaı qaldyqtardy eshkim satyp almaıdy. Mamandandyrylǵan kompanıalar bundaı qoqystardy satyp almaıdy. Óıtkeni sony jýyp tazalaý kóp ýaqyt pen qarajatty qajet etedi. Sondaı-aq orasan zor elekrt qýaty ketedi. Bul ázirge tıimsiz bolǵandyqtan polıgondarǵa kómilip jatyr. Osyndaı isterdiń arqasynda ár jerde jatqan qoqys oryndary azaıyp keledi.
Negizi kóringen jerde qoqys tastap, qaldyqtardy úıip tógip tastamaý kerek. Mysaly organıkadan tyńaıtqysh jasaýǵa bolady. Buny kóbisi bile bermeıdi. Sondyqtan qoqys ataýly suryptalmaı, aýladaǵy qoqys jáshigine qalaı bolsa solaı tastalady. Jaman ıistiń shyǵýy – organıkalyq zattardan.
Múmkindiginshe qoqys alańqaılaryna qoldanylǵan zattardy úıip-tóge bermeı, árbirimiz suryptaý ádisin úırensek jaqsy bolar edi. Sonymen birge qoqys óńdeıtin zaýyttardy kóbirek qoldanysqa engizý kerek.
Suryptaýdy úıreneıik
– Osy salada tyń usynystaryńyz bar ma?
– Bizde aýqymdy túrde jobalar bastalyp kele jatyr. Óz tarapymyzdan aldymyzǵa qoıǵan úlken másele ol – qoldaný merzimi ótken dáriler. Osy suraqty zerttegen kezde bundaı pýnktter tek Elordada ǵana bar. Al Almatyǵa birizdilik qajet. Biz belgili bir kompanıamen kelisimge keldik. Osyǵan deıin jınalǵan 70 kelige deıingi jaramsyz dárilerdi arnaıy peshte órteıtin boldy. Qalamyzdaǵy Astanadaǵydaı ýtılızasıalyq jalǵyz beket 2 jyl buryn jabyldy. Osyny qaıta jandandyrý problemasyn kóterip júrmiz. Negizgi bastama – jaramsyz dári-dármekti ýtılızasıaǵa jiberetin jumysty respýblıka kóleminde bastaýdy kózdeımiz. Óıtkeni ár aksıada biz 4 saǵat jumys isteımiz. Tórt saǵatta 70-80 dáriler jınaımyz. Sonyń arasynda tabletka, sırop, kapsýla bári-bári bar. Al elimizdegi 20 mıllıon adamnyń úıinde qansha dári bar ekendigin esepteı berińiz!
Merzimi ótip, qoldanystan shyqqan dárilerdi polıgonǵa tastaǵansha órtep jibersek, ekologıaǵa barynǵa tıimdi bolmaq. Jerge kómip tastalǵan dáriler jer asty sýymen sińip ketedi. Al jer astynan shyqqan sýdy adamzat tutynady, jan-janýar da ishedi. Almatyda sýdy 40 % ǵana taýdan alamyz, qalǵan 60 % jer asty sýlarynan qazap, tartamyz. Endi ózińiz oılap qarańyz qoqys alańqaılary tógilgen aýdanda sý burǵylaý stansıalary tursa, sony turǵyndar tutynsa ne bolady? Bul naǵyz bıologıalyq aınalymǵa keri áserin tıgizeri anyq. Meıilinshe bundaı olqylyq bolmaǵany abzal.
Kóbisi kóp qabatty úıde turady. Sóıtip kereksiz sırop, qajetsiz dári suıyqtyǵyn dárethanaǵa aǵyzady.Tipti bolmasa, qoqys jáshigine tastap jiberedi. Qaldyqtyń barlyǵy polıgon men qoqys oryndaryna tógiledi. Kórdińiz be, kiltıpan osy da bolyp tur ǵoı.
– Ekonaýqandardyń paıdasy nede?
– Bizdiń maqsat – taza qala úshin árketer jasaý. Mundaı aksıalardyń tıimdigili tek qana qaldyqtar emes, sondaı-aq kıim-keshek, ártúrli zattardy áleýmettik jobalarǵa, kereksingen adamdarǵa tapsyrý qajet bolyp tur. Osyndaı beketterdi kóbirek ashaıyq. Bul jaǵynanda birtindep jumystar atqarylyp keledi.
Osy salada 5-6 jyldan beri jumys istep júrmiz. Biraz nátıjelerge qol jetti. Bizge «Greenup.kz» qoǵamdyq qory bolǵanymyzǵa – 5 jyl, Almatydaǵy «Recycle BIRGE» ekologıalyq qoǵamdyq qozǵalysynyń jumysyna – 6 jyl toldy. Biz ekosenbilikke shyǵamyz, qaldyqtardy suryptaımyz. Taza túrlerin óńdeýge jiberemiz, jaramsyz zattardy polıgonǵa beremiz. Sol arqyly adamdary taza ekologıalyq jaǵdaıǵa baýlýǵa tyrysamyz.
Byltyr «Tazalyq oıyndary» degen ınısıatıvany bastaǵan bolatynbyz. Bul Reseı elinen kelgen franshıza. Sondaı oıyndardy qatarynan 5 ret ótkizdik. Oıynnyń maqsaty qaldyqtardy báseke sıaqty tezdetip jınaý kerek. Utqan 3 qurama syılyqtar alady. Sondaı-aq ekofestter jasaımyz.
Bizdiń isimiz – ekologıalyq taza orta qalyptastyrý. Qaldyqty suryptaý, óńdeý mádenıetin qalyptastyrý, oqytý úıretý.
Nıet bolsa bári bolady
– Sizderdiń qatarlaryńyzǵa ekologıaǵa janashyr jandar qalaı qosyla alady?
– Biz áleýmettik jelilerde barmyz. Kerek etken erikti bolam deýshiler ınstagram paraqshamyzǵa jazady. Biz yqylas tanytýshylarmen tildesip, vatsap chatymyzǵa qosyp ary qaraı jumys jasaıtyn bolamyz.
Bizdegi eriktiler kóbine ekolog mamandar. Alǵashqyda kelgender tájirıbe jınaqtaıdy, birtindep satylap ósedi. Ózim oıym osyndaı naýqandarǵa qatysyp, aýyr-aýyr shyny ydystardy kóterip júrgen ul-qyzdarǵa qarjylaı qoldaý bildirgimiz keledi. Átteń qorymyzda artyq qarjy bolsa, demeýshiler tabylsa erikti jastarǵa yntalandyrý jasaǵymyz keledi.
Siz naýqandy 4 saǵat kóresizder, al volonterler 7 saǵat jumys isteıdi. Mysal úshin quramdaǵy 30 eriktige tek qana jalaqy emes, ústemaqy berip, qoldap-qolpashtap jiberegenge ne jetsin! Osy izgi oı qashan bolatynyn kim bilsin, biraq soǵan jeteıik.
Aldymyzdan kezdesken problemalar boldy. 2 jyl buryn aksıa ótkizetin oryndy tegin tabý qıyn boldy. Qoǵamdyq qor bolǵandyqtan 1 kún jaldap aksıa uıymdastyrý úshin 1 mıllıon teńge qarjy berýge shama kelmeıdi. Sondyqtan jomart jandardyń qoldaýy zor septigin tıgizedi.
Ómir jaqsy bolsyn desek, qorshaǵan ortany aıalap ustaıyq. Óıtkeni taza aýa, móldir sý, jınaqy qala, jaıly orta bárimizge qajet.
– Kóp rahmet!