Қаныш Сәтбаев өміріндегі елеулі кезеңдер мен жетістіктер
Бүгін қазақ ғылымының қайталанбас тұлғасы, әйгілі геолог, мемлекет және қоғам қайраткері Қаныш Имантайұлы Сәтбаевтың туғанына 122 жыл толып отыр. Қаныш Сәтбаев — Қазақстан ғылымындағы геологиялық қызметтің негізін қалаушы, Қазақ ССР Ғылым академиясын ұйымдастырушы және оның тұңғыш президенті, сонымен қатар геологиялық ғылымдар институтының құрушысы.
Қаныш Имантайұлы 1899 жылы 12 сәуірде Павлодар облысының Баянауыл ауданында дүниеге келген. Ол 1911 жылы ауыл мектебінде бастауыш білім алып, кейін Павлодардың орыс-қазақ училищесіне түседі. 1914 жылы Семейдегі мұғалімдер семинариясында оқып, оны бітірген соң, туған жерінде мұғалім және халық соты қызметін атқарады.
1921 жылы оның өмірі Томск технологиялық институтының геология профессоры М.А. Усовпен кездескеннен кейін айтарлықтай өзгерді. Жер қойнауының байлығы мен құрылымы туралы Усовпен әңгімеден соң, геолог болуға шешім қабылдайды. Сол жылы ол Томск технология институтының тау-кен факультетіне оқуға түседі және 1926 жылы тау-кен инженері-геолог мамандығын алып шығады. Осыдан кейін жас маман Жезқазған мыс кен орны мен Қарсақбай мыс заводында қызмет атқарып, ірі геологиялық зерттеу жұмыстарын бастайды.
1926 жылдан бастап Қаныш Сәтбаев Атбасар түсті металл серіктестігіне келіп, бірнеше жыл бойы Жезқазған, Қарсақбай, Ұлытау, Торғай, Атбасар, Есіл аймақтарын зерттейді. Осы зерттеу барысында Жезқазғанның байлығы анықталып, көптеген кен орындары ашылады. Сәтбаев түрлі түсті металдар, марганец, силикат және басқа да құрылысқа қажетті кендерді тауып, көмір орындарын анықтап, мол қорғасын, жез, күміс, қара темір, алтын мен молибден қорларын ашады. Оның бастамасымен Ұлы Жезқазған, Ұлы Алтай өндіріс орындары, Қарағандыдағы темір балқыту зауыты, Қарағанды-Ертіс каналы және Қаратау фосфориттерінің өндірісі қалыптасты.
1946 жылы 1 маусымда Қазақстан Ғылым Академиясы құрылып, оның тұңғыш президенті болып Қаныш Сәтбаев сайланады. Соғыстан кейінгі жылдары Академияның өнеркәсіп орындарымен ынтымақтастығын арттыру үшін академиялық сессияларды Алтай, Орталық Қазақстан, Қостанай және басқа өндірістік орталықтарда өткізді. Академияның жұмысы мен оның бағыттарын жан-жақты дамыта отырып, Қаныш Сәтбаев ғылымның әр саласында жаңа зерттеу институттарын құруды қолға алады. Әсіресе физика-математика, ядролық физика, биология және медицина ғылымдарының дамуына ерекше мән берді. Геологиялық ғылым-зерттеу институты жетекші орындардың біріне айналды, ал академик Сәтбаев геологиялық зерттеулердің өндіріс саласымен тығыз байланысын арттыруға көп күш салды.
Сәтбаев ғылыми жаңашылдықтың негізін қалаған ғалым. Ол металлогения ғылымының негізін салушылардың бірі болып саналады, әрі Қазақстанда осы бағытты дамытуда үлкен еңбек етті. Оның бастамасымен жасалған Орталық Қазақстанның металлогениялық болжам карталары кейіннен Лениндік сыйлыққа ие болды. Қаныш Сәтбаев өмірінде 641 ғылыми еңбек жазды, олардың басым көпшілігі Қазақстанның минералдық қоры, түсті металдар, көмір, мұнай және газ ресурстары туралы болды. Оның ғылыми зерттеулері Маңғыстау мұнайының мол қоры мен Ембі аймағындағы газ қорларын анықтауға жол ашты.
Қаныш Сәтбаев тек ғалым ғана емес, қазақ әдебиеті мен тарихына да елеулі үлес қосқан жан-жақты тұлға еді. Әдебиет пен өнерді терең білетін ол қазақтың халық әндері мен дәстүрін зерттеді. Оның алғашқы шығармасы 1923 жылы "Қазақ тілі" газетінде жарық көріп, қазақ мәдениеті жайында маңызды ойлар айтылды. М. Әуезов Қаныш Сәтбаевты "Қазақ халқының зор ғалымы" деп бағалаған, ал оның жаңашылдыққа ұмтылысын жоғары бағалаған. Қаныш Сәтбаев өзінің ғылым саласындағы жетістіктерімен қатар, қазақтың әдебиеті мен тарихын ғылыми тұрғыда зерттеу керектігін де насихаттады. Оның ұйымдастыруымен Академия жанынан Тарих, Тіл және Әдебиет институттары ашылып, қазақ мәдениетін зерттеу жұмыстары кеңейтілді.
1951 жылы Қаныш Сәтбаев "ұлтшыл" деген жаламен Ғылым Академиясының президенттігінен босатылды. 1955 жылы ол қайтадан президент болып тағайындалып, өмірінің соңына дейін ғылым жолында аянбай қызмет етті. Сәтбаев өзінің өмірінің көлеңкелі кезеңдеріне қарамастан, ғылымға адал болып қалды. 1955 жылы қайта оралған соң, ол Қазақстан ғылымының дамуындағы жаңа кезеңді бастап, көптеген маңызды бастамаларды іске асырды.
Қаныш Сәтбаев 1964 жылы 31 қаңтарда Мәскеуде қайтыс болды. Оның өмірі мен еңбектері, ғылымға қосқан үлесі – Қазақстанның геологиялық және ғылыми әлеуетінің дамуына зор үлес қосқан асыл мұра.
