Еліміздің географиялық орналасуы көптеген артықшылықтарға ие. Алайда, дәл осы географиялық орналасуымыздың тиімсіз тұстары да бар. Түрлі жерасты байлықтарына бай әрі Орта Азиядағы ең үлкен территория су ресурстарына бай емес. Мол су көздерінің басым көпшілігі транысшекаралық өзендер арқылы көршілес Ресей, Қытай, Қырғызстан, Тәжікстан және Өзбекстан территорияларынан ағып келеді. Айтарға болмаса, елімізде су ресурсына қатысты мәселе жылдан-жылға тереңдеп барады. Ең қиыны, ғаламдық климат өзгерісі біздің бұл мәселемізді тіпті де ауырлата түсуде. Өткен аптада Қырғызстанның елімізге кіретін егіс суын тоқтатуы қоғамға осы мәселенің өзектілігін қайталай еске түсірді.
Мәселенің табиғи қыры
Орта Азияда су мәселесі болашақта тіпті де қиындап, мемлекеттер арасындағы қайшылықты күшейтетінін көптеген зерттеушілер айтып келеді. Тіпті, аймақта су мәселесі соғыстың себебіне айналады деген де болжамдар айтылған. Ертеректе жасалған бұл болжамның шындыққа жақын екенін, соңғы жылдары анық байқап жүрміз. Бірақ соғыстың бетін аулақ қылсын. Аймақтағы елдер бір-бірімен жақын бауырластығын, мәдени- тарихи ортақтығы негізінде мәселені қақтығыссыз реттеуге қабілетті деп сенеміз.
Дегенмен, біз аталған мәселеге жаһандық климат өзгерісінің әсері де күшейіп келе жатқанын көбірек ескергеніміз дұрыс. Қазір су ресурстарының тапшылығы Еуразиядағы бірқатар мемлекеттердің ортақ мәселесіне айналып келеді. Орта Шығыстағы әйгілі Ефрат пен Тигр дариялары ағып өтетін елдерде құрғақшылық жыл сайын ауырлап, дария суы жылдан-жылға азайып келеді. Ал Иран көп жылдан бері құрғақшылықтың ауыр зардабын көріп келеді. Жалпы Орта Азияны қамтыған осы аймақ Сахара шөлінің әсеріне ұшырап жатқаны туралы көп жылдан бері ғалымдар айтып келеді. Алдағы уақытта Орта Азия елдерінде топырақ шөлейттену тіпті де күшеюі мүмкін деген ғылыми болжамдар да кездеседі. Егер еліміздің Қызылорда, Маңғыстау облыстарындағы, оған қоса Атырау, Ақтөбе және Ұлытау облыстарының кейбір өңірлеріндегі жаратылыстық өзгерістерге назар аударатын болсақ, аталған ғылыми болжамның растығына көз жеткізе түсеміз. Демек, бұл алдағы уақытта аймақтағы су мәселесінің өзектілігін тіпті де айқындап береді.
Бір қырынан қарағанда, бұл бізге мәселенің салмақтылығын танытса, енді бір жағынан су ресурстарына қатысты проблеманың жеке бізге ғана тиесілі қиыншылық болмайтынын да ұғындырады. Сондықтан, Орта Азия елдері үшін ең түйткілді бұл мәселені аймақтың ортақ тақырыбы деңгейінде қарастыруды қазірден бастап қолға алынуы тиіс.
Мәселенің саяси қыры
Су табиғи ресурс болғанымен, мемлекеттердің мүдде мәселесіне келгенде саясилана кететіні белгілі. Кей жағдайда Қырғызстанның Қазақстанға кіретін егістік суларын тоқтатуында саяси себептердің болатынын да жоққа шығара алмаймыз. Қырғызстаннан келетін су мәселесі талқыланғанда, кейде мәселеге солтүстік көршіміздің қатысы бар деген де сөздер айтылып қалып жатады. Бір кезде қырғыз ағайынның бізден өтетін тауарлары кедендік бақылауда ұзақ тұрып қалған уақытта, анау Талас өзенінің біздің аумақтағы ағарында су азайып кетті дегендей. Қыл қысқасына келгенде Қазақстанның әлсіз тұсы ретінде көршілеріміз суды өзінің саяси мақсаттарына пайдаланғысы келіп қалатыны рас.
Бұнымен бірге мына бір мәселені назарға алуға тура келеді. Қазір қырғыз қоғамында «суды тауар ретінде сату» деген ұсыныстар қайта көтеріліп жатыр. Бұл алғаш КСРО ыдыраған кездерде бір рет көтеріліп, кейін тоқтап қалған тақырып еді. Айтатын уәжі «Біз суды тауар ретінде сатып беруіміз керек, олар да бізге газды тегін бермейді ғой» дегенге жақын. Ерте кездері Турдакун Усубалиев сынды саясаткерлері Жоғорғы кеңеште «су тауар болсын» деген бастаманы көтерген.
Дегенмен, бұл жолы жағдай басқаша болғандай. Қырғызстанның Ауылшаруашылық министрлігі ресми мәлімдемеде Жамбыл облысына берілетін судың лимиті ерте беткенін, оған екі ел арасындағы ресми келісім себеп болғанын айтқаны бар. Яғни екі ел өкілдері 17–19 шілде де кездескен, Қазақстан тарабы Киров су қоймасынан секундына 40 текше метрден 45 текше метрге дейін көбейтуді сұраған. Бұл бойынша лимит жылдағы уақытынан ерте біткен. Бұндағы Киров су қоймасы Талас өзенінің суын жинап ұстайды. Қырғыз тарабының ресми мәліметінде су қоймасының 80 пайыз суын Қазақстан, 20 пайызын Қырғызстан пайдаланып отыр.
Қырғызстанда Орта-Тоғай (Орто-Тогой), Киров немесе Тоқтағұл (Токтогул) секілді 4 ірі су қоймасы, одан да бөлек шағын су қоймалары болып 34 млдр куб мөлшерінде су сақтап отырады. Бірақ бұл Кеңес дәуірінде бір ғана Қырғызстан үшін емес, көршілес Қазақстан мен Өзбекстанның да ортақ мүддесі тұрғысынан жүзеге асырылған жобалар болатын. Мәселе қайдан шығып отыр, мәселе біз сол дәстүрлі күйде осы жобалардың игілігін көре берсек, ортақ игілікке асыра берсек дейміз. Бірақ қырғыз тарабы су мәселесінің барған сайын қиындауына орай өзіндегі артықшылықты кәдеге жаратқысы келеді дегендей. Бұған жаңа саяси себепті алға тартуға тағы болмайды. Қырғызстанның өз ішінде де кейбір аймақта су тапшылығының болып жатқаны шын. Айталық, қырғыз ақпарат құралдарындағы мәліметке сүйенсек, Киров су қоймасының ғана емес, жалпы ел аумағында сақтаған судың тек 20 пайызын ғана жаратып, қалғаны – 80 пайызы Қазақстан мен Өзбекстанға кетеді екен.
Ортақ мәселені өзімізден бастау керек
Жасырары жоқ, су мәселесі – еліміздің ең әлсіз тұсы. Бірақ су басында отырған Қырғызстан мен Тәжікстан да мәселенің тек Қазақстан мен Өзбекстанға тәуелді емес екенін ұғынуы тиіс. Сондықтан да қазіргі уақыттағы саяси және өзге де себептерден өрбитін мәселені маштабты деңгейде ортақ шешудің жолдарын қарастыру маңызды. Бұл үшін аймақтағы бес ел ауылшаруашылығына суды тиімді пайдаланудың ортақ үлгісін енгізуі тиіс. Айталық, тамшылатып суару секілді тәсілдерді бір ел емес, өңір елдері бір уақытта дамытқанда өнімін көруге болады. Тіпті, қажет жағдайда аймақ елдерінің ауыл шаруашылығында осындай технологияны енгізуге ауқымды инвестиция тартуға да әбден болады.
Бұған қоса, ауылшаруашылығынан тартып тұрмыста суды және энергияны пайдаланудың ең үнемді жолдары енгізілуі қажет. Айталық, әлеуметтік орындардан бастап су мен жарықты тек пайдаланған кезде ғана қосылатын сенцорлы жүйелері жаппай енгізілсе де, бұның өзі миллиондаған текше метр су мен миллиондаған киловатт жарықты үнемдеп қалады. Қазақстан болашақтағы осы бір қиын мәселені шешуді қазірден бастап қолға алуы, энергия мен ресурстарды үнемдейтін жүйелерді енгізуде бастамашы болуы тиіс. Әрине, болашақтың мәселелерін үшін қазірден бастап тиімді шарттарды қалыптастыру үшін басқа бағыттарда да басымдықты сақтап отыру бәрінен маңызды.
«Аlmaty-akshamу», №100, 22 тамыз, 2023 жыл