Qoqys óńdeý fılosofıasy jolǵa qoıylyp keledi.
Qazirgi tańda búkil álem jurtshylyǵynyń nazaryndaǵy másele – qoqys. Japonıa, Sıngapýr, AQSH syndy órkendegen elder qoqys óńdeýdiń jańa ekonomıkalyq baǵytyn tapty. Osynyń nátıjesinde suryptap, qaldyqty kádege jaratýdyń modernızasıasyn paıdalanýda.
Statısıkaǵa súıensek, jylyna orta eseppen úlken qalanyń ár turǵyny 500 kılogramm qoqys shyǵarady, al shaǵyn qalanyń ár turǵyny 150-200 kılogramm qoqys tógetin kórinedi. Osy baǵytta júrgizilgen zertteýlerdiń qorytyndysy boıynsha, qaǵaz ydyraý úshin 5-10, polıetılenge 250-500, shynyǵa 1000 jyl kerek. Máselen, biz kúndelikti tutynatyn paketter shirýine 300 jyl ýaqyt qajet. Endi esepteı berińiz: biz aınalasy birneshe jyldan, ǵasyrlarǵa ulasqan uzaq merzimderde qandaı aýa jutýdamyz. Kóptegen ekologtardyń aıtýyna qaraǵanda, ol qaldyqtardan bólinetin ýly zattar túrli bakterologıalyq aýrýlardyń týýyna sebep bolady eken. Ásirese, SPID-tiń taralýy, aýamen keletin aýrý-syrqaýlar birtindep qoqys tógiletin polıgondar mańyndaǵy eldi mekender artynan barsha qala, memleket, álemge zardabyn tıgizedi. Ótken XX ǵasyrda barsha dúnıede ǵylymı tehnıkalyq órleýdiń nátıjesinde tehnologıa damyp, zaýyttar men fabrıkalar salyna bastady. Al, ónerkásip oryndary kóbine eldiń ekonomıkalyq ahýalyn damytty, biraq onyń ekinshi tusy da bar edi. Birtindep óndiris oryndary nýly-toǵaıly, ózen kólder mańaıyna salyndy. Úlken-úlken fabrıkalar kásibin domalatyp, qorshaǵan ortanyń lastanýyn esten shyǵardy. Sodan beri býdaqtaǵan tútin, kereksiz suıyq qaldyqtar bıosfera qabatyn lastaýda. Orman toǵaılar otalyp, ózen-kóldiń sýlary tartylyp jatty. Sózimizge tuzdyq, bir ǵana mysal – Aral teńizi. Álemdik ǵalymdar Gımalaıdyń basynan Araldan ushqan tuzdyń qaldyqtaryn tapqan. Demek, bul – ǵalamdyq problema. Japonıa, Sıngapýr, Amerıka Qurama Shtattarynda qoqysty kásip etip, násip taýyp otyrǵan kásiporyndar bar. Qarapaıym aǵashtyń jańqasynan qalǵan qıqymdy arzanǵa satyp alyp, odan túrli shkaf, esik, taǵy sol sekildi turmystyq zattardy jasap, tutynýshyǵa eki úsh ese baǵasynda naryqqa jóneltedi. Al onyń syrtynda shetelge eksporttaý bar. Bizdińshe, búginginiń eń ózekti máselesi – azyq-túlik qaýipsizdiginen keıingi oryndaǵy «qoqys» problemasy dep bilemiz. Jahan kún saıyn ózgerip jatyr. Sol úderisten qalmaý úshin álem elderi óz ekonomıkalaryn ártaraptandyryp álek. Bizde keleshekte damyǵan órkenıetti memleketterdiń kóshinen qalmaıyq desek, taza qala, taza aýa, deni saý urpaq qalyptastyrý úshin qoqysty kádege jarataıyq.
Qaldyqty óńdeýdiń óz etıkasy bar
Olaı deıtinimizdiń óz jóni bar. Máselen, damyǵan elderde qoqysty tastaýdyń da ádebi jáne ózindik etıkasy qalyptasqan. Endi osy taqyrypty tereńirek tarqatyp aıtalyq. Amerıka, Japonıa, Ońtústik Koreıa syndy ekonomıkasy qaryshtap damyǵan memleketter qaldyqty kádege jaratýǵa tyrysady. Ony óńdep, túrli buıymdar jasaıdy. Bylaı qaraǵanda naǵyz tabys kózine aınaldyrǵan. Endi ret retimen baıandaıyq. Ol jerlerde arnaıy oryndar qarastyrylǵan. Soǵan baryp, belgilengen jerine tastaıdy. Dálirek aıtqanda, suryptaý ádisin qoldanady. Munda polıetılen, paket, bótelke, shyny ydys, t.b bólip, árqaısysyn bólektep qoıady. Mine, sodan keıin suryptap, ony zaýyt pen fabrıkalarda qaıta óńdeý jeńil bolmaq. Osylaısha qorshaǵan ortaǵa óz úlesińizdi qosa alasyz.
Kádeli is hám tazalyq
Ózderińiz biletindeı, qorshaǵan ortany aman saqtaý - tikeleı árqaısymyzǵa baılanysty sharýa. Ony kútip baptap, shashpaı-tókpeı aman saqtaý - zaman talaby. Paketter men plasıkterdiń shirýin kútpegen jón. Ony meılinshe arnaıy qoqys salatyn jáshik kórseńiz, suryptap tastaǵan durys. Mundaı bastama árqaısymyzdyń azamattyq qoǵamǵa degen jyljýymyzdyń tikeleı kórinisi bolar edi.
Elimizdegi qoqys óńdeý ındýstrıasy
Sońǵy jyldary qoqystan da paıda bar ekendigin kásipkerler qaýymy túsine bastady. Kúndelikti ómirde asa mán bere bermeıtin, tek jáı sharýaǵa balaıtyn dúnıe erteńge ózekti bolýy múmkin. Álemniń úzdik ónertapqyshtary úlken qurylǵy apparattar arqyly qaldyqty óńdeýge kirisip ketkenine de biraz ýaqyt boldy. Qazaqstanda qoqystyń qory óńdeýge tolyqtaı jeterlik dep aıta alamyz. Óıtkeni buǵan deıin ondaı zaýyttar el aýmaǵynda bolmaǵan edi. Táýelsizdik jyldary naryqtyq ekonomıkalyq jaǵdaıda ǵumyr keshýdemiz. Osyǵan oraı sheteldiń ozyq tájirıbesi bizge de jetti. Osyǵan deıin Nur-Sultan, Shymkent, Almaty megapolısterinde arnaıy qoqys óńdeıtin zaýyttar ashylǵanyn bilemiz. Bul jyl sanap óz nátıjesin berýde. Iaǵnı, buryn aıaq alyp júrý múmkin bolmaǵan polıgondar endi qaıta óńdeý aımaqtaryna aýysýda. Qaldyqty óńdep, odan kúndelikti paıdaǵa asatyn nárseler jasalynýda. Tipti shetelde aıaq kıimnen bastap, bazardan qaıtqanda tutynatyn qol paketterine deıin shyǵarady. Bul degenimiz ǵylym men tehnologıanyń jetilgendigin bildiredi.
Qoqysty óńdeý ekonomıkany órletýmen teń
Sarapshylardyń pirinshe, dúnıejúziniń damyǵan memleketteriniń ekonomıkasynyń qarqyndy damýyna birden bir sebepshi faktor – qaldyqty óńdeý bolyp tabylady eken. Aldaǵy 10-15 jylda qaldyqty óńdeý 4 esege deıin artyp, qyrýar qarjy túsiretin qarjylyq draıverge aınalýy ǵajap emestigin aıtýda. Búginniń ózinde bul salanyń nátıjeli kórsetkishi boıynsha AQSH, Germanıa, Japonıa, Sıngapýr syndy t.b. elder aldyńǵy qatarda kele jatyr. Olar óńdelgen qoqystan kıim tigedi, kólikter men qatynas quraldaryna oryndyq jasaıdy. Osylaısha óz elderiniń ekonomıkasyn órge domalata beredi. Sońǵy jyldary respýblıkamyzdaǵy qolǵa alynyp jatqan isterdiń arqasynda bizde de qoqysty óńdeýdi jolǵa qoıyp keledi.
Qoqysty ekonomıkaǵa aınaldyrý – búgingi kúnniń kezek kúttirmeıtin talaby.