Prezıdent reformalary: aıtyldy – jasaldy
«Ádiletti Qazaqstan» ıdeologemasy Qazaqstan halqynyń ózgeristerge, áleýmettik ádilettilikke, demokratıalandyrýǵa, memlekettik saıasattyń tıimdiligin arttyrýǵa degen suranysyna jaýap retinde qalyptasty. Biraq ol kenetten paıda bolǵan joq. Bul ıdeıa kún tártibindegi jańǵyrtýdy talap etken kóptegen bastama men sheshimnen bastaý aldy.
Osy bastamalardyń ishinde Prezıdenttiń «Halyq únine qulaq asatyn memleket» tujyrymdamasynyń orny erekshe. Onyń mánin ataýynan-aq ońaı ańǵarýǵa bolady – adamdar, olardyń problemalary men arman-múddeleri memleket pen memlekettik saıasatty júzege asyrýshylar úshin árdaıym aldyńǵy orynda turýy kerek. Ortalyqta da, jergilikti jerlerde de sheshim qabyldaýshylar úshin halyqtyń ıgiligi alǵa shyǵýy qajet.
Adam quqyǵy
Adamnyń negizgi qajettiginiń biri – qaýipsizdik. Memlekettiń negizgi mindetteriniń biri – óz azamattarynyń qaýipsizdigin qamtamasyz etý. Al qaýipsizdiktiń negizgi ólshemderiniń biri – adamnyń irgeli quqyqtaryn qatań saqtaý.
Qazaqstanda bul baǵyttaǵy jumys memlekettik saıasattyń sózsiz basymdyqtarynyń biri sanalady. Ótken jyl muny qýattaı tústi. Júrgizilgen konstıtýsıalyq reforma Qazaqstandaǵy adam quqyqtaryn qorǵaý júıesin nyǵaıtýǵa da yqpal etti.
Osylaısha, Konstıtýsıalyq sot «qalpyna keltirildi» (mundaı ınstıtýt Qazaqstanda 1992-1995 jyldary bolǵan, keıin onyń ornyn Konstıtýsıalyq keńes – adam quqyqtary jónindegi fýnksıalary áldeqaıda shekteýli qurylym basqan). Ol 2023 jylǵy 1 qańtardan bastap jumys isteı bastady. Oǵan resmı tulǵalar (Adam quqyqtary jónindegi ýákil men Bas prokýror) ǵana emes, qarapaıym azamattar da júgine alady. Iaǵnı keıbir zańdar óziniń azamat retindegi konstıtýsıalyq quqyqtaryna nuqsan keltiredi dep sanaıtyn kez kelgen adam Konstıtýsıalyq sotqa júgine alady jáne onyń máselesin osy asa joǵarǵy ınstansıa mindetti túrde qaraıtyn bolady.
Negizgi Zańǵa engizilgen túzetýler Qazaqstandaǵy Adam quqyqtary jónindegi ýákildiń mártebesin de kúsheıtti. Konstıtýsıaǵa tıisinshe jańa bap qosyldy, onda ombýdsmenniń táýelsizdiginiń jáne Prezıdentten basqa, qandaı da bir memlekettik organdar men laýazymdy tulǵalardyń aldynda esep bermeýiniń kepildikteri kórsetilgen. Buǵan qosa, ombýdsmenniń ózi de, bylaısha aıtqanda, halyqqa jaqyndaı tústi.Qazaqstannyń barlyq óńirinde Adam quqyqtary jónindegi ýákildiń jergilikti ókildikterin ashý týraly sheshim qabyldandy.
2022 jyly Konstıtýsıaǵa taǵy bir qaǵıdatty tolyqtyrý engizildi. Oǵan Qazaqstanda ólim jazasyna tyıym salynǵandyǵy jazyldy. Bul qadam sımvoldyq deýge bolady. Elimizde ólim jazasyna engizilgen moratorıı 2004 jyldan beri kúshinde. 2020 jyly Qazaqstan Azamattyq jáne saıası quqyqtar týraly halyqaralyq paktiniń ólim jazasyn joıýǵa baǵyttalǵan Ekinshi fakúltatıvtik hattamasyna qosylǵan. Ulttyq zańnamaǵa tıisti túzetýler 2021 jyly engizilgen.
Biraq ólim jazasyna tyıym salýdyń Negizgi Zań mátininde de paıda bolýy – Qazaqstannyń adamnyń irgeli quqyqtaryn qorǵaýǵa degen umtylysynyń aıqyn kórinisi. Bul biregeı sheshimniń halyqaralyq qoǵamdastyqta keńinen maquldaý men qoldaýǵa ıe bolýy bekerden-beker emes.
Alaıda jumys tek konstıtýsıalyq reformamen shektelgen joq. Bul saladaǵy zańnama da jetildirilip jatyr. Atap aıtqanda, «Qazaqstan Respýblıkasyndaǵy adam saýdasyna qarsy kúres týraly» zań jobasy ázirlendi.
2022 jyly Qazaqstanda adam quqyqtary men zańnyń ústemdigi salasyndaǵy odan arǵy is-sharalar jospary bekitildi. Onda barlyq baǵyt (sonyń ishinde azaptaýlardyń aldyn alý jáne ondaı jaǵdaılardy tergeý sıaqty názik taqyryp ta bar) boıynsha quqyq qorǵaý tetikterin nyǵaıtý mindetteri aıqyndaldy. Azamattardyń quqyqtarynyń saqtalýyna vedomstvoaralyq baqylaý kúsheıtilý ústinde. Adam quqyqtary jónindegi ýákil janynan Quqyq qorǵaýshylardyń ózderin qorǵaý jónindegi jumys toby quryldy.
Azamattyq qoǵam
Qazaqstan halqy – bastamashyl jáne janashyr halyq. Muny tipti resmı statısıka da rastaıdy. Elimizde 770-ke jýyq volonterlik uıym, ártúrli salada jumys isteıtin 17 myńnan astam ÚEU bar. Azamattyq qoǵam qashanda eldiń damýyna jáne problemalyq máselelerdi sheshýge hal-qaderinshe qatysýǵa umtylyp keledi. Memleket óz tarapynan buǵan tek qana qoldaý bildiredi.
Memlekettik qurylymdar men úkimettik emes sektor áleýmettik seriktester retinde búginde ártúrli áleýmettik mańyzy bar taqyryp boıynsha 2 myńǵa jýyq jobany júzege asyrýda. Al 2022 jyly memleket pen azamattyq sektordyń ózara is-qımyl tetigi tipti nyǵaıtyldy – strategıalyq áriptestik ornatý múmkindikteri zań júzinde bekitildi. Bul memleket pen ÚEU-nyń jalpyulttyq damý basymdyqtaryn iske asyrý baǵyttarynda áldeqaıda tyǵyz birlese jumys isteýine negiz, sondaı-aq eń ózekti máseleler boıynsha ÚEU jobalaryn (sonyń ishinde aqshalaı) qoldaý tetikterin jasaıdy.
Ótken jyldyń shilde aıynda qaıyrymdylyq jáne volonterlik qyzmet týraly zańnama da jańartyldy. Atap aıtqanda, bul qyzmetti memlekettik deńgeıde qarjylaı jáne qarjysyz qoldaý múmkindikteri keńeıtildi.
Qoǵamdyq keńester Qazaqstan halqynyń azamattyq-saıası belsendiligin arttyrýdyń pármendi sharasy, sondaı-aq bılik pen halyq arasyndaǵy keri baılanystyń ózin jaqsy tanytqan tetigi bolyp qala beredi. Búgingi tańda respýblıkada ortalyq memlekettik organdardy qosa alǵanda, 250-den astam QK bar, olar 2022 jyldan bastap taǵy 13 kvazımemlekettik uıymda quryldy. Ótken jyly QK-niń barlyq quramyna revızıa júrgizilip, olardaǵy bılik ókilderiniń sany barynsha azaıtyldy. Keńesterdiń jumysyna 4 myńnan astam adam tartylǵan bolsa, olardyń basym kópshiligi – úkimettik emes sektor men sarapshylyq qoǵamdastyq ókilderi.
Sýmen qamtamasyz etýden bastap zań jáne normatıvtik-quqyqtyq aktiler jobalaryn qaraýǵa deıingi, áleýmettik mańyzy bar taýarlardyń baǵasyn baqylaýdan bastap jer máselesine deıingi azamattar úshin eń kókeıkesti máseleler – QK-lerdiń basty nazarynda. Jáne de keńesterdiń usynymdary memlekettik organdardyń qaraýy úshin mindetti bolyp sanalady. Shyn máninde, qoǵamdyq keńester «Halyq únine qulaq asatyn memleket» tujyrymdamasynyń memlekettik basqarýdyń tıimdiligi men adamǵa baǵyttalýyn arttyrýǵa qalaı áser etetininiń aıqyn kórinisine aınaldy.