Кәсіби журналист, жалпы бұқаралық ақпарат саласының қызметкері үшін сауатты жазу, сөйлеу аздық етеді. БАҚ маманы жан-жақты білімді, медиасауатты болуы – қазіргі заманның басты талабы. Медиасауаттылық деген не? Дәл осы ауқымды ұғымды түсіндіру мақсатында күні кеше «Alataý Аqparat» ұжымына «KazMediaNetwork» қоғамдық бірлестігінің мамандары келіп тренинг өткізді.
«Alataý Аqparat» медиахолдингі директорының уақытша міндетін атқарушы Гүлжазира Амангелдіқызының арнайы шақыртуымен келген білікті мамандар, медиасарапшы Бақытгүл Бурбаева мен белгілі журналист Есенгүл Кәпқызы медиасауат бойынша білімді журналистерге барынша кең және түрлі әдістермен түсіндіруге тырысты. Мамандар «Журналистің этикасы», «Зиянды медиаәдеттер» тақырыбында дәріс оқыды. Сондай-ақ, олар «Almaty aqshamy» және «Вечерний Алматы» газеттерінің журналистері мен vecher.kz, almaty-akshamy.kz сайттарының қызметкерлері арасында MediaQuiz ұйымдастырды.
Ең алдымен, «медиа» деген сөздің не екенін анықтап алайық. Бұл сөз ағылшынның «medium» деген сөзінен шыққан, ақпарат жеткізетін кез келген коммуникация құралы деген мағынаны береді. Қазіргі ақпарат ғасырында медиасауат кез келген адамға аса қажет дүниенің бірі. Неге? Өйткені, өзіміз күнде қолданатын газет-журнал, радио, телевизия, интернет, кітап пен смартфон, көше бойындағы жарнама, тіпті фильмдер мен ойындар, барлығы медиаға жатады. Осы ақпарат құралдарынан әр секунд сайын адамдар сансыз ақпарат алады. Ақпарат ағынының қарқындылығы соншалық, адамның миы бәрін сүзгіден өткізіп, қорытып үлгермейді. Ал кәсіби журналистің міндеті – ақпараттардың қоғамға, адамдарға зияны тимейтіндей етіп, зерттеп, зерделеп, дереккөзін анықтап, ақпараттың не мақсатта таратылып отырғанына көз жеткізіп барып жариялау. Ақпарат көп болған сайын қайсысы ақиқат не жалған екенін анықтау да оңайға соқпайды.
Көп жағдайда журналистердің факт пен фейкті, пайдалы және зиянды ақпаратты, дұрыс ақпарат тілі мен ғадауат (өшпенділік) тілін бір-бірінен ажырата алмауы салдарынан қоғамда түрлі келеңсіздіктер белең алады. Айталық, ұлтаралық қақтығыс, зорлық-зомбылық, біреудің ар-намысына тию, өлім- жітім секілді жағдайларға бұрмаланған ақпараттар жеткізеді. Сондай-ақ, журналистік этиканың сақталмауы қоғамға зор зиянын тигізеді.
Қазір екінің бірі қолындағы смартфон арқылы ақпарат тарата береді, мыңдаған оқырманы бар блогерлердің ақпараттарды оңды-солды таратуының салдарынан қазіргі таңда әлем бойынша ақпарат майданы болып жатқанын білеміз. Кәсіби журналистің басқалардан айырмашылығы да сол, олар журналистік этиканы сақтауға міндетті.
Сарапшылардың айтуынша, Қазақстандағы журналистер 2020 жылы медиабірлестік жасаған журналистің медиаэтикасы туралы норманы пайдалана алады. Медианың негізгі қағидаларын жүзеге асыру мақсатында елімізде Бұқаралық ақпарат құралдарының өзін- өзі реттеу жөніндегі қоғамдық комитет құрылған.
– Медиасауаттылық – уақыт талабы және елдің ақпараттық қауіпсіздігін қорғаудың кілті. Бүгінде ақпараттың таралуы көз ілестірмейді. Көрші елдердегі жағдайларға байланысты кейбір жалған ақпараттар еліміздің тұрақтылығына қауіп төндіруі мүмкін. Алаяқтық, кибербуллинг, қоқан-лоқы көрсету, жағымсыз үгіт-насихат секілді қауіптің барлығы ақпараттың қасақана немесе білімсіздіктен дұрыс берілмеуіне байланысты өршиді. Осындай келеңсіздіктердің алдын алу үшін біз Қазақстандық Медиа Желі/Kazakhstan Media Network қорын құрған едік. Бірнеше жылдан бері ел аумағында көптеген БАҚ қызметкерлерінің медиасауатын көтеру үшін жұмыс істеп жатырмыз. Біздің мақсатымыз – еліміздегі медианың кәсіби біліктілігін арттыру, сауатын жетілдіру, журна листердің қауіпсіздігін, құқығын қорғау. Редакциялардағы даулы мәселелерді сотқа дейін жеткізбеу, – дейді «Қазақстан Медиа желісі» қоғамдық бірлестігінің басшысы Бақытгүл Бурбаева.
Қазақстандық Медиа Желі/Kazakhstan Media Network қоғамдық бірлестігінің құрылтайшысы, белгілі журналист Есенгүл Кәпқызының айтуынша, қоғамда медиасауаттылықтың деңгейін көтермесе, салдары өте қауіпті болады.
– Бүгінде адамдар ғаламтордан оқыған, әлеуметтік желіде тараған, ватсап арқылы келген кез келген ақпаратқа сеніп, алданып қалып жатады. Қоғамда медиасауаттылықтың төмендігінен туындайтын ең қарапайым мысал осы. Бұқаралық ақпарат құралдарында тараған ақпараттардың өзі кейде адамды адастырады. Айталық, қазіргі ток-шоуларға кішкентай балаларды кейіпкер ретінде отырғызып қойып, «бұл баланы шешесі тастап кеткен», «мына әйел зорлық көрген» деп ел-жұртқа жария етеді. Ал сол баланың ертеңгі тағдыры не болады, ол ертең жұрттың мазағына айнала ма, әлде оны біреулер мүсіркей ме, оны ойлап жатқан ешкім жоқ. Медиасауаттылыққа қатысты көптеген мысал келтіруге болады. Қазіргі таңда басылымдар немесе сайттар болсын, ақпаратты бірінші болып беруге тырысады. Асығыс жасалған, әр жерден көшірілген ақпараттың дереккөзі, не мақсатты көздейтіні тексерілмейді. Біреудің жеке өмірін, суреттерін рұқсатсыз жариялау белең алған. Сондықтан медиа саласындағы о сындай келеңсіздіктерді өзіміз өз ішімізде реттеп, бір-бірімізді дұрыс бағытқа бұрмасақ, ешкім біздің елдің ақпаратты қ қауіпсіздігіне жауап бермейді, – дейді Есенгүл Кәпқызы.
Журналистерге арналған жиын соңында медиасарапшылар қатысушылар арасында MediaQuiz ұйымдастырып, медиа саласындағы фактчекинг, медиамейкинг, фейк, верификация, фишинг секілді көптеген терминдердің анықтамасын түсіндіріп берді. Ойынға белсенді қатысып, сұрақтарға дұрыс жауап бергендерге сыйлықтар табыс етілді.