ءتالىم – تەك ءسوز ارقىلى، ال تاربيە – ءسوز دە، ارەكەت ارقىلى بولادى.
ءال-فارابي
مەملەكەت باسشىسى قاسىم-جومارت توقايەۆ ۇلتتىق قۇرىلتايدىڭ «ادىلەتتى قازاقستان – ادال ازامات» اتتى ەكىنشى وتىرىسىندا سويلەگەن سوزىندە: «ءبىز ۇرپاق تاربيەسىنە باسا ءمان بەرىپ، جاستاردى جاقسىلىققا جەتەلەۋىمىز كەرەك. مەملەكەتتىڭ ەڭ باستى بايلىعى – ادام، ياعني ازاماتتار. ءاربىر اتا-انا سانالى ۇرپاق وسىرۋگە باسا ءمان بەرۋگە ءتيىس. سول سياقتى مەكتەپ تە – ءبىلىمنىڭ عانا ەمەس، تالىم-تاربيەنىڭ ورداسى. بالانىڭ بويىنا بىلىممەن قاتار ادامگەرشىلىك قۇندىلىقتاردى ءسىڭىرۋ – ۇستازدىڭ مىندەتى. وسىعان وراي بالاباقشاداعى جانە مەكتەپتەگى تاربيە ىسىنە ءبارىمىز قوعام بولىپ ءمان بەرۋىمىز كەرەك، سونداي-اق بەلسەنە اتسالىسۋىمىز قاجەت. بالالار اراسىندا جالپىادامزاتتىق جانە ۇلتتىق قۇندىلىقتاردى دارىپتەگەن ابزال. وقۋشىلار مەكتەپ بىتىرگەندە، ەڭ الدىمەن، ادال ازامات بولىپ شىعۋى كەرەك»، – دەپ اتاپ كورسەتتى.
اتالعان ماسەلەلەردى شەشۋدە تاربيە مازمۇنىن ايقىنداۋ ماقساتىندا «ءبىرتۇتاس تاربيە باعدارلاماسى» ازىرلەندى. باعدارلاما ۇلتتىق قۇندىلىقتاردى نەگىزگە الا وتىرىپ، ەل بىرەگەيلىگىن نىعايتۋعا، ادىلەتتى قوعام قۇرۋعا قابىلەتتى ءبىلىمدى، ادال ۇرپاقتى تاربيەلەۋدى كوزدەيدى. وسى باعدارلامانى جۇزەگە اسىرۋ ماقساتىندا مەكتەپكە دەيىنگى تاربيەنى دامىتۋعا ارنالعان «تاربيە شۋاعى» ۇلتتىق قۇندىلىققا نەگىزدەلگەن يننوۆاسيالىق باعدارلاماسى دايىندالىپ، جاڭا وقۋ جىلىندا بايقاۋدان وتكىزۋگە ۇسىنىلادى.
باعدارلامانىڭ نەگىزگى فيلوسوفياسى – جاڭا يدەيانى عۇلامالار ىلىمدەرى نەگىزىندە تەكتى ۇرپاق تاربيەلەۋگە باعىتتاۋ. بالانىڭ انا تىلىندە ىزگىلىكتى قارىم-قاتىناس جاساۋ داعدىلارىن قالىپتاستىرۋ، تاربيەلەي وتىرىپ ءبىلىم بەرۋدە سوزدەن ىسكە كوشۋ، ارەكەت ەتۋ – باستى قاعيداتتار. ۇلتتىق قۇندىلىقتار مەن مادەني داستۇرلەردى ساقتاۋدا بالانى وتباسىمەن ىنتىماقتاستىق ورناتا وتىرىپ تاربيەلەۋ كوزدەلەدى. ءبىلىم بەرۋدى دامىتۋدىڭ يننوۆاسيالىق-ادىستەمەلىك جۇيەسىن قۇرۋ، تاربيەنى ۇلتتىق، ال ءبىلىم بەرۋ مەن تەحنولوگيانى الەمدىك دەڭگەيدە ۇيلەستىرۋ باعداردىڭ باستى تىرەگى رەتىندە بەلگىلەنەدى.
تاربيەنىڭ ۇلتتىق بولمىسى عۇلامالار ىلىمىنە سۇيەنە وتىرىپ زاماناۋي ادىستەرمەن جۇزەگە اسىرىلۋى – قازىرگى قوعامدا رۋحاني قۇندىلىقتاردى جاڭعىرتۋ، ۇلتتىق داستۇرلەردى ساقتاۋ مەن تۇلعالىق دامۋدى قامتاماسىز ەتۋدىڭ وزەگى. بۇل ىلىمدەر – بالانىڭ رۋحاني-ادامگەرشىلىك بولمىسىن قالىپتاستىرۋعا باعىتتالعان.
العاشقى تىڭ يدەيا – تەكتى ۇرپاق تاربيەلەۋدە ءجۇسىپ بالاساعۇننىڭ «قۇتتى بىلىك» ەڭبەگى، ياعني ىزگىلىك ءىلىمى. بۇل ءىلىمنىڭ وزەگى – بالانى جاقسىلىققا جەتەلەۋ. جان مەن ءتاننىڭ ۇيلەسىمى ارقىلى ادامدى كەمەلدىككە، ادىلەتكە، رۋحاني تازالىققا باستاۋ. ءىلىمنىڭ ىشكى قۇرىلىمى ءتورت نەگىزگى قۇندىلىقتى قامتيدى: ادىلەت (ادالدىق پەن شىنشىلدىق)، اقىل (دانالىق پەن تانىم)، قاناعات (شۇكىرشىلىك پەن سابىر)، جانە تاعىلىم (رۋحاني تازالىق پەن مادەني قارىم-قاتىناس). بۇل ۇعىمداردى ەرتەگى، حيكايالار ارقىلى ءتۇسىندىرۋ ۇسىنىلادى.
ەكىنشى تىڭ يدەيا – قوجا احمەت ءياساۋيدىڭ «حال ءىلىمى». بۇل – جۇرەك تازالىعى، سابىر، مەيىرىم، كىشىپەيىلدىلىك سەكىلدى رۋحاني قۇندىلىقتارعا نەگىزدەلگەن ءىلىم. جاقسى مەن جاماندى اجىراتۋ، ەموسيانى تانۋ، جۇرەكتى تازارتۋ، جاماندىقتان ساقتانۋ – بالا تاربيەسىندەگى باستى باعىتتار رەتىندە ۇسىنىلادى. جۇرەك تاربيەسى، ىشكى سەزىمدى باسقارۋ، جاقسىلىققا نيەتتەنۋ – بۇل ءىلىمنىڭ بالانىڭ جان الەمىنە اسەر ەتەتىن تۇستارى.
ءۇشىنشى يدەيا – ءال-فارابيدىڭ «جان قۋاتى ءىلىمى». ادام بولمىسىن جان-جاقتى دامىتۋعا باعىتتالعان بۇل فيلوسوفيالىق جۇيەدە اقىل-وي، سەزىم، ەرىك-جىگەردىڭ ۇيلەسىمدى دامۋى كوزدەلەدى. تانىمدىق قۋات، سەزىمدىك قۋات، ەرىك قۋاتى جانە رۋحاني قۋات – بالانى تۇتاس تۇلعا رەتىندە قالىپتاستىرۋدىڭ نەگىزدەرى. ويىن، تاجىريبە، شىعارماشىلىق ارەكەت، لوگيكالىق ويلاۋ – وسى قۋاتتاردىڭ دامۋىنا جاعداي جاسايدى.
ءتورتىنشى يدەيا – ابايدىڭ «تولىق ادام» ءىلىمى. جۇرەك، اقىل، قايرات ۇندەستىگى ارقىلى كەمەل ادام بولۋ – تاربيەنىڭ ماقساتى. مەيىرىمدى، پاراساتتى، ەرىك-جىگەرى مىقتى تۇلعا قالىپتاستىرۋ – ابايدىڭ ءىلىمىنىڭ وزەگى. جاقسى ءسوز عانا ەمەس، جاقسى ءىس – بۇل ىلىمدە تاربيەنىڭ امالدىق سيپاتى الدىڭعى ورىنعا قويىلادى. بالانى ەڭبەككە، تارتىپكە، شىدامدىلىققا باۋلۋ – وسى جولداعى ناقتى قادامدار.
بەسىنشى يدەيا – شاكارىمنىڭ «ار ءىلىمى». ار-ۇيات، ۇجدان ۇعىمدارىن بالانىڭ بويىنا ءسىڭىرۋ – ىشكى ءتارتىپ پەن رۋحاني تازالىقتى قالىپتاستىرۋدىڭ ىرگەتاسى. بالانىڭ ىشكى مادەنيەتىن قالىپتاستىرۋ، ەرتەگى، مىسال، رولدىك ويىندار ارقىلى ادالدىققا باۋلۋ – ار ءىلىمىن ءىس جۇزىندە جۇزەگە اسىرۋدىڭ جولى. بۇل بالا بويىندا شىنايىلىقتى، جاۋاپكەرشىلىكتى، شىنشىلدىقتى، ادىلدىكتى تاربيەلەۋگە مۇمكىندىك بەرەدى.
«بالاڭدى ءوز تاربيەڭمەن تاربيەلەمە، ءوز ۇلتىڭنىڭ تاربيەسىمەن تاربيەلە» دەگەن حالىق دانالىعى – باعدارلامادا باسشىلىققا الىنعان باستى قاعيدا. ۇلتتىق بولمىستى ساقتايتىن، ەلىنىڭ پاتريوتى بولاتىن تۇلعا تاربيەلەۋ – «تاربيە شۋاعى» باعدارلاماسىنىڭ نەگىزگى ماقساتى. ويىن ارقىلى تاربيە بەرۋ – نەگىزگى ءتاسىل. بالانىڭ ەركىن دامۋىنا جاعداي جاسايتىن، ىزگىلىك پەن باۋىرمالدىققا باعىتتالعان ورتانى ۇيىمداستىرۋ – پەداگوگتىڭ كاسىبي مىندەتى.
باعدارلاما اياسىندا ادىسكەرلەر مەن تاربيەشىلەرگە ارنالعان كەشەندى ادىستەمەلىك قۇرالدار ازىرلەندى. ولار: «رۋحاني تاربيە الەمى»، «ەلتانۋ الەمى»، «زياتكەرلىك الەمى»، «ونەر الەمى»، «سالاۋاتتانۋ الەمى». سونىمەن قاتار، «دانالىققا جول» اتتى حرەستوماتيالىق جيناق، عۇلامالار ناقىلدارى، اۋديو-ۆيدەو، ەلەكتروندىق قۇرالدار دايىندالدى. مۋلتيمەديالىق رەسۋرستار مەن سيفرلىق تەحنولوگيالار ۇلتتىق مازمۇنمەن ۇيلەستىرىلەدى. ۇلتتىق ويىنداردى گەيميفيكاسيالاۋ، انيماسيالىق فورماتتا مازمۇن ۇسىنۋ – تاربيە ۇدەرىسىن زاماناۋي فورماتتا ءتيىمدى ۇيىمداستىرۋدىڭ جولى.
جالپى، بۇل باعدارلاما – قازىرگى اتا-انالار مەن پەداگوگتار ىزدەپ جۇرگەن، ۇلتتىق بولمىس پەن زاماناۋي جاڭاشىلدىقتى بىرىكتىرەتىن تىڭ كوزقاراستى ۇسىنادى. ءار بالانىڭ دارالىعىن ەسكەرە وتىرىپ، ۇلتتىق قۇندىلىقتارمەن ۇيلەستىرىپ، تۇلعالىق دامۋىنا جول اشادى.
جاڭارعان ەلدىڭ جەتىستىگىن جاھانعا تانىتا الاتىن ۇرپاق تاربيەلەۋ – قوعام الدىنداعى جاۋاپكەرشىلىكتىڭ كورىنىسى. سانانى جاڭعىرتۋ، ۇلتتى جاڭا ساپاعا كوشىرۋ تاربيە مەن ءبىلىم بەرۋ ارقىلى جۇزەگە اساتىنى – تاريحي اقيقات. عۇلامالار ىلىمىنە سۇيەنگەن بۇل ءتاسىل – ۇلتتىق مازمۇندى جاڭعىرتىپ، وتباسىلىق، قوعامدىق جانە ءبىلىم بەرۋ مەكەمەلەرىنىڭ بىرلىگىن نەگىزدەيتىن ءتيىمدى ينتەگراسيالىق مودەل بولىپ تابىلادى.
جۇمابەكوۆا فاتيما نيازبەك قىزى
ل.ن. گۋميليەۆ اتىنداعى ەۋرازيا ۇلتتىق ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ پروفەسسورى، پەداگوگيكا عىلىمدارىنىڭ كانديداتى، قازاقستان پەداگوگيكالىق عىلىمدار اكادەمياسىنىڭ كوررەسپوندەنت-مۇشەسى. 250-دەن استام عىلىمي ماقالالاردىڭ، 5 مونوگرافيا، 5 باعدارلاما، 10 وقۋ قۇرالى مەن 40-تان استام ادىستەمەلىك ەڭبەكتىڭ اۆتورى. دوكتورانتتار مەن ماگيسترانتتاردىڭ عىلىمي جەتەكشىسى. مەكتەپكە دەيىنگى ۇيىمدارعا عىلىمي كەڭەسشى رەتىندە جۇيەلى باعىت-باعدار بەرىپ كەلەدى.