بۇگىندە سيفرلىق تەحنولوگيالار ادام ءومىرىنىڭ اجىراماس بولشەگىنە اينالدى. ءبىراق، ونىڭ كولەڭكەلى تۇستارى دا جوق ەمەس. سونىڭ ءبىرى – «سيفرلىق اۋتيزم» دەپ اتالىپ جۇرگەن قۇبىلىس. عىلىمي قاۋىمداستىق ءالى مويىنداي قويماعانىمەن، پسيحولوگتار بۇل قۇبىلىستىڭ بالالار اراسىندا كەڭ تارالا باستاعانىن ايتىپ، دابىل قاعىپ كەلەدى.
سيفرلىق ءاۋتيزمىنىڭ كودتالۋى ءالى تىركەلمەگەندىكتەن، سايكەسىنشە رەسمي دياگنوزى دا جوق. ال اۋتيزم بويىنشا ءقازىر ەسەپتە تۇرعان بالالار سانى شامامەن 13 مىڭعا جەتكەن. ەكى جىل بۇرىن بۇل كورسەتكىش 9 مىڭنان ءسال اساتىن. ايتا كەتەرلىگى، بۇل ستاتيستيكادا 5 جاسقا دەيىنگى بالالار عانا قامتىلعان. بۇل — ق ر دەنساۋلىق ساقتاۋ مينيسترلىگىنىڭ دەرەكتەرى. مۇنداي ناۋقاستارعا كومەك كورسەتۋ ءۇشىن ءار وڭىردە 20 پسيحيكالىق دەنساۋلىق ورتالىعى، ەمحانالار جانىنداعى 78 باستاپقى ورتالىق جانە اۋدانداردا 206 ارنايى كابينەت جۇمىس ىستەيدى. پسيحيكالىق دەنساۋلىق ورتالىعىنىڭ مالىمەتىنشە، ەلدە ەرەسەك، ياعني كامەلەت جاسىنا تولعان اۋتيستەر سانى نەبارى 247 ادام. الايدا اۋرۋلار تىزىمىندە «ەرەسەك ءاۋتيزمى» دەگەن ۇعىم مۇلدە جوق.
سيفرلىق اۋتيزم دەگەنىمىز نە؟
«Virtual autism» تەرمينىن العاش 2013 جىلى رۋمىن پسيحولوگى ماريۋس تەادور زامفير قولدانىسقا ەنگىزگەن. ول ۇزاق جىلدار بويى اۋتيزمگە شالدىققان بالالارمەن جۇمىس ىستەگەن. ءزامفيردىڭ ايتۋىنشا، بالانىڭ گادجەتپەن شەكتەن تىس ۋاقىت وتكىزۋى ونىڭ پسيحيكاسىنا كەرى اسەر ەتىپ، اۋتيزمگە ۇقساس بەلگىلەر تۋىنداتادى.
كەيىن بۇل پىكىردى فرانسيا، جاپونيا، اقش، تايلاند، تۋنيس دارىگەرلەرى دە قولداپ، تاۋلىگىنە 4 ساعاتتان ارتىق ەكران الدىندا وتىرعان بالانىڭ بويىندا اۋىتقۋلار بايقالاتىنىن جەتكىزگەن. الايدا، دۇنيەجۇزىلىك دەنساۋلىق ساقتاۋ ۇيىمى ازىرگە مۇنداي دەرتتى رەسمي تۇردە مويىنداعان جوق.
سيفرلىق ءاۋتيزمنىڭ بەلگىلەرى قانداي؟
سيفرلىق ءاۋتيزمنىڭ بەلگىلەرى شىنايى اۋتيزممەن ۇقساس كەلەدى:
• بالا اتا-انامەن تاكتيلدى بايلانىسقا تۇسپەيدى؛
• سويلەۋى كەشەۋىلدەيدى؛
• قارىم-قاتىناسقا قۇلىقسىز؛
• قورشاعان ورتامەن بايلانىس ورناتپايدى؛
• قيمىل-قوزعالىسى وعاش بولادى.
پسيحولوگ نە دەيدى؟
تۇران ۋنيۆەرسيتەتى پسيحولوگيا جوعارى مەكتەبىنىڭ سەنيور-لەكتورى، ءارى «ارشا» بالالاردى دامىتۋ ورتالىعىنىڭ مامانى گۇلنۇر تىلەۋباي قىزى سوڭعى جىلدارى سيفرلىق اۋتيزمگە شالدىققان بالالار سانى ارتقانىن ايتادى. ونىڭ پىكىرىنشە، بۇل – قولدان جاسالعان، ءبىراق الدىن الۋعا بولاتىن قۇبىلىس.
«بالا تۋا بىتكەن كلاسسيكالىق اۋتيزممەن ەمەس، قالىپتى دۇنيەگە كەلىپ، كەيىن اتا-اناسىنىڭ گادجەتكە بايلاپ قويۋىنىڭ سالدارىنان سيفرلىق اۋتيزم بەلگىلەرىن كورسەتەدى»، – دەيدى مامان.
كلاسسيكالىق پەن سيفرلىق ءاۋتيزمنىڭ ايىرماشىلىعى نەدە؟
• كلاسسيكالىق اۋتيزم – تۋا ءبىتتى، گەنەتيكالىق نەمەسە انانىڭ جۇكتىلىك كەزىندەگى دەنساۋلىعىنا بايلانىستى پايدا بولاتىن اۋرۋ.
• سيفرلىق اۋتيزم – كەيىننەن پايدا بولاتىن قۇبىلىس. ياعني، بالانىڭ ءومىرىنىڭ العاشقى 1-3 جاسىندا گادجەتكە ۇزاق ءۇڭىلۋى ناتيجەسىندە تۋىندايدى.
باستى سەبەپ – اتا-انانىڭ بەيقامدىعى
بالانىڭ ومىرىندەگى ەڭ سەزىمتال كەزەڭ – 1 مەن 3 جاس ارالىعى. بۇل كەزدە اتا-انانىڭ زەيىنى، ماحابباتى، تىكەلەي قارىم-قاتىناسى – بالانىڭ بولاشاق پسيحولوگيالىق جانە كوگنيتيۆتى دامۋىنا تىكەلەي اسەر ەتەدى.
بۇگىندە اتا-انالاردىڭ باسىم بولىگى بالا تىنىش وتىرسا بولدى دەگەن جەلەۋمەن ونىڭ قولىنا گادجەت ۇستاتىپ، YouTube-تاعى ءتۇرلى جارقىن مۋلتفيلمدەردى قوسىپ بەرەدى. ءبىراق بۇل قاتەلىك كەيىن ۇلكەن ماسەلەلەرگە الىپ كەلەدى.
سيفرلىق ءاۋتيزمنىڭ تۇرلەرى
گۇلنۇر ىسقاقتىڭ ايتۋىنشا، سيفرلىق اۋتيزمگە شالدىققان بالالار:
• قارىم-قاتىناسقا تۇسە المايدى؛
• ەموسيانى كورسەتپەيدى نەمەسە تۇسىنبەيدى؛
• اگرەسسياعا بەيىم بولادى؛
• بىرگە ويناۋعا، ورتاعا بەيىمدەلۋگە قينالادى.
سيفرلىق اۋتيزمنەن ايىعۋ مۇمكىن بە؟
كلاسسيكالىق ءاۋتيزمنىڭ تولىق ەمى جوق، تەك بەيىمدەۋگە بولادى. ال سيفرلىق اۋتيزم – قايتىمدى قۇبىلىس. باستىسى – ۋاقىتىندا انىقتاپ، ۇزدىكسىز جۇمىس جاساۋ.
«ساۋ تۋعان بالا تەلەفونعا بايلانعان سوڭ، اگرەسسياعا بەيىمدەلىپ، سويلەمەي قالادى. ءبىراق مۇنداي جاعدايلار دەر كەزىندە تۇزەتىلسە، وڭ ناتيجە بەرەدى»، – دەيدى پسيحولوگ.
بالانىڭ تاعدىرى – اتا-انانىڭ قولىندا
سيفرلىق اۋتيزم – الدىن الۋعا بولاتىن ماسەلە. مۇنىڭ باستى جاۋاپكەرشىلىگى اتا-انادا. بالاعا جاي عانا تەلەفون ۇستاتا سالۋ – ۋاقىت ۇنەمدەۋ ەمەس، بولاشاقتاعى كۇردەلى ماسەلەلەردىڭ باستاۋى بولۋى مۇمكىن.
«اۋىرىپ ەم ىزدەگەنشە، اۋىرماۋدىڭ جولىن ىزدە». بالانىڭ دامۋىنا، اسىرەسە العاشقى ءۇش جىلىندا، ەرەكشە كوڭىل ءبولىڭىز. تەلەفون ەمەس، ماحاببات پەن نازار – بالانىڭ باستى قاجەتتىلىگى.