Бата беру - халқымыздың сан ғасырлар бойы үзілмей келе жатқан ең қастерлі салт-дәстүрлерінің бірі. Қазақ үшін бата - жай ғана тілек емес, жақсылықтың бастауын бекіту, өмір жолына бағыт беру, жақсы ниет пен алғыстың заңдастырылған көрінісі.
"Аталы ел - баталы ел", "Жаңбырмен жер көгерер, батамен ел көгерер", "Баталы ел арымас, батасыз ел жарымас" деген ұлағатты сөздер осы дәстүрдің қоғамдағы алар орнын одан сайын айшықтай түседі. Батаны кімдер береді және оның мәні қандай? Бұл сауал төңіргінде Aqshamnews.kz тілшісі ізденіп көрді.
Этнографтар мен фольклоршылардың айтуынша, бата - ата-бабаларымыздан бері "көздің қарашығындай" сақталып келе жатқан ұрпаққа рухани тәрбие беру, ізгілікке үндеу құралы. Бата беру рәсімі ислам діні орныққаннан кейін де өз мәнін жоғалтпай, діни дұғамен ұштасып кеткен.
Батаның мәні және бүгінгі түсінік
Бата - жақсылықты шақыру әрі бастау. Этнограф Ақеділ Тойшанұлының айтуынша, ол адамның болашақ өміріне бағыт көрсету, тілек айту ғана емес, сол тілекті көпшілік алдында "бекіту". Қазақ халқы әрбір игілікті ісін бата алумен бастаған. Сапарға аттанарда, жорыққа аттанарда, іске кірісерде, тіпті жаңа туған нәрестеге де ұзақ өмір тілеп, бата берген.
Этнографтың байқауынша, Ахмет Байтұрсынұлы мен Серік Негимов сынды ғалымдар бата сөздерін ерекше зерттеген. Батагөйлігімен танылған Серік Негимовтің айтуынша, шынайы бата - адамның рухын көтеріп, еңсесін тіктейтін күшке ие. Батаның әсерін халық "ақ тілектің қуаты" деп түсінген.
Бата берудің тәртібі
Ертеде батаны кез келген адам бере бермеген. Бала да, азамат та елге сыйлы би-жыраулардан, батырлардан арнайы бата алуға баратын болған. Бұл - бір жағынан, белгілі тұлғалардың рухани мектебінен өту, тәлім алу жолы болған.
Мәселен, Бауыржан Момышұлы жас кезінде Жамбыл Жабаевқа барып бата алғаны белгілі. Ал жазушы, ғалым Мәлік Ғабдуллин Жамбылдың үйінде қонып, батасын алған деседі. Үй иелері батырдың амандығына алаңдап, тіпті түн бойы күзетіп отырғаны туралы да аңыз-деректер бар. Бұл – батаның рухани, тәрбиелік маңызын көрсететін көріністер.
Ақеділ Тойшанұлы ағамыздың айтуынша, бүгінгі күні де осы дәстүрді жаңғырту қажет-ақ. Белгілі тұлғаларды жөн-жоралғысын жасап, үйге шақырып, болмаса, арнайы іздеп барып, ақ батасын алуға асығу керек.
Теріс бата - тәрбиелік күші зор сирек кездесетін жазалау түрі
Қазақта тек ақ бата емес, "теріс бата" деген түсінік те болған. Этнограф Халел Досмұхамедовтің жазба деректерінде теріс бат - ең ауыр жаза, қарғыс ретінде берілгені айтылады.
Теріс бата кімге берілген?
- халқына опасыздық жасағанға;
- ар-ұятын төккен, әулетті қорлаған адамға;
- елдің жолын, дәстүрін мансұқ еткендерге.
Бір жағынан, бұл - қоғамнан аластату емес, қайта қорқыту, жамандықтан жирендіру арқылы дұрыс жолға түсіру мақсатында қолданылған тәрбие тәсілі.
Қолды теріс жайып беру - осы теріс батаның белгісі. Әдетте әке қызын түзету үшін "бұлай жасасаң, теріс батамды беремін" деп ескерту жасап, қорқытқан. Яғни бұл – ауыр қарғыс емес, тәрбие құралы ретінде орын алған сирек жоралғы.
Теріс батаға мысал ретінде "Қыз Жібек пен Төлеген" жырын қарастыруға болады. Аталған жырда Төлегеннің теріс бата алған жері сипатталған. Осыдан кейін оның ісі оңға баспай, ақырында жарық дүниемен қош айтысты. Яғни халқымыз теріс батаның әсері күшті деп есептеген.
Кім бата бере алады?
Қазақта бата берудің өзіндік ережесі болған:
- Батаны көбіне жасы үлкен, елге сыйлы адам береді.
- Әлі әкесі бар адам бата бермеген.
- Күйеу бала төрде отырмайды және бата бермейді. Оның орны - әрдайым өзгеше, "күйеу", "жезде" мәртебесі.
- Келін де бата бермейді.
- Әжелер тек ер азамат болмаған жағдайда ғана бата берген.
Батаның осындай жүйесі отбасы иерархиясын, үлкенді сыйлау дәстүрін сақтап келген.
Батаның шығу төркіні
Фольклоршылар батаның шығуына қатысты бірнеше пікір ұсынады. Кейбір ғалымдар оның негізі арабтың "фатиха" немесе "фатеке" сөзімен байланысты екенін айтады, яғни алғыс айту, дұға оқу, ақ тілек білдіру. "Бата" деген сөздің түп-төркіні "Фатиха" сөзінен шыққан деп те айтылады. Пайғамбарымыздың (с.а.с) хадистерінде "Фатиха" сүресі - ең күшті дұға-тілек (бата) екендігі айтылған. Себебі "Фатиха" Құранның барлық мазмұнын бойына қамтып, "ашушы, беташар" деген қасиетті атқа ие болған.
1905 жылы Орынборда жарық көрген этнограф-фольклоршы Александр Васильевтің еңбегінде:
«Кімде-кім қазақ даласында болса, батаның халық үшін қандай ерекше маңызға ие екенін біледі. Бата - қазақ поэзиясының ерекше түрі. Онда адам шын жүректен шыққан ықыласын өлеңмен өрнектеп айтады», - деп жазылған.
Бата қалай беріледі?
Дәстүр бойынша астан кейін берілетін бата көбіне табақты жинамай тұрып жасалған. Жасы үлкен адам екі алақанын бетіне қаратып жайып, Алладан жақсылық тілеген. Дастархан басындағылар бата кезінде түрегеліп тұруы да қалыпты жоралғы болған.
Батаның мазмұны кімге арналғанына қарай өзгеріп отырған. Мәселен, жас адамға - тіл-көзден сақ болуын, ұзақ жолға шыққанға - амандық, үй иесіне - береке, жас жұбайларға - ынтымақ тілеген.
Бата қай заманда болмасын адамды ізгілікке үндеу, үлкенге құрметті сіңіру, жамандықтан тыйып, жақсылыққа бастаған. Оның әр сөзі рухани тәрбиенің көркем үлгісіне айналған. Бүгінгі таңда да бата дәстүрін сақтау - ұлт болмысы мен тәрбиесінің жалғасы. Қазақтың "батамен ел көгерер" деп бекер айтпағаны анық.