Пластикалық қалдықтар - қазіргі заманның ең өткір экологиялық мәселелерінің бірі.
Олар жергілікті экожүйелерге де, тұрақты даму бойынша жаһандық күш-жігерге де әсер етеді. Қазақстан да көптеген елдер сияқты пластикалық қалдықтардың көбеюімен байланысты экологиялық қауіпсіздік үшін елеулі қиындықтар тудыруда.
«Қазақстан мен Өзбекстанның шалғай және таулы аймақтарындағы пластикалық қалдықтар» өңірлік жобасы аясында, Базель, Роттердам және Стокгольм конвенциялары (BRS) хатшылығының қолдауымен «Тұрақты даму орталығы» (https://csd-center.org/) жүзеге асырып жатқан бастама шеңберінде, 2013 жылдан 2022 жылға дейінгі кезеңдегі пластикалық қалдықтардың ауқымды түгендеуі жүргізілді, деп хабарлайды aqshamnews.kz.
Өзбекстанды да қамтитын бұл жоба Қазақстан Республикасының экология және табиғи ресурстар министрлігінің белсенді қатысуымен іске асырылып, қалдықтарды басқару саласында тұрақты шешімдер қалыптастыруға бағытталған.
Түгендеу пластикті қолдану көлемдерін, оның салалар бойынша бөлінуін және қалдықтардың пайда болу динамикасын егжей-тегжейлі талдап көрсетті. 2013 жылдан 2022 жылға дейінгі кезеңде Қазақстан нарығына шығарылған пластикалық өнімдер көлемі 387 мың тоннадан 855 мың тоннаға дейін өсті, бұл 121,6%-дық өсімді құрайды. Пластиктің негізгі тұтынушылары – орау, құрылыс және көлік салалары. Орау секторы көш бастап тұр, жалпы пластик тұтынудың 23%-дан астамы осы салаға тиесілі, бұл орау материалдарының қысқа қызмет ету мерзімімен байланысты. 2022 жылы орау үшін қолданылған пластик көлемі шамамен 196 мың тоннаны құрады. Құрылыс секторы 19% (167 мың тонна) үлеспен екінші орында, мұнда пластик ұзақ мерзімді материалдар, мысалы, құбырлар мен оқшаулау өндіру үшін қолданылады. Көлік секторы шамамен 17% пластик тұтынады, бұл көлік құралдарын өндірудің артуымен және олардың салмағын азайту үшін пластикалық компоненттерді қолданумен байланысты.
Пластик тұтыну көлемінің артуымен қатар, пластикалық қалдықтардың түзілу көлемі де өсуде. 2022 жылы ол 296 мың тоннаға жетіп, 2013 жылмен салыстырғанда екі еседен астам артты. Қалдықтардың негізгі көзі – орау материалдары, олар жалпы көлемнің 66%-ын құрайды. Бұл бір реттік қаптамаларды кеңінен пайдаланумен және қайта өңдеу жүйелерінің тиімсіздігімен байланысты. Құрылыс және көлік сияқты басқа салалар пластик өнімдерінің ұзақ қызмет ету мерзіміне байланысты қалдықтарды аз мөлшерде өндіреді. Қазақстанда кеңінен қолданылатын полимерлер арасында полиэтилен (38%), полипропилен (23%) және полиэтилентерефталат (14%) көш бастап тұр, әрі олар қалдықтардың да негізгі үлесін құрайды.
Түгендеу барысында пластикалық қалдықтарды тиімді басқаруды қиындататын бірқатар мәселелер анықталды. Негізгі қиындық – өсіп келе жатқан қалдық көлемін игере алмайтын жеткіліксіз инфрақұрылым. Қалдықтарды бөлек жинау жүйесінің болмауы сұрыптау қуаттарына түсетін жүктемені арттырып, қайта өңделетін шикізат сапасын төмендетеді. Халық арасында экологиялық мәдениеттің төмен деңгейі де мәселені ушықтырады, себебі көптеген азаматтар қалдықтарды сұрыптау мен қайта өңдеудің маңыздылығы туралы жеткілікті ақпараттандырылмаған. Сонымен қатар, қайта өңдеу қуаттарының өңірлер бойынша теңсіздігі қалдықтарды тиімді басқару мүмкіндіктерін шектейді, әсіресе шалғай және таулы аймақтарда.
Түгендеу нәтижелері негізінде анықталған мәселелерді шешу үшін ұсыныстар әзірленді. Тұрақты түрде түгендеулер өткізу пластикалық қалдықтардың көлемі мен түрлері туралы өзекті деректерді сақтау мен тиімді басқару стратегияларын әзірлеуге мүмкіндік береді. Инфрақұрылымды дамыту, жаңа кәсіпорындар ашу және бар қуаттарды жаңғырту қалдықтар көлемін азайтуға бағытталған маңызды қадам болады. Қалдықтарды бөлек жинау жүйесін енгізу қайта өңдеу сапасын жақсартып, сұрыптау шығындарын азайтады. Кең ауқымды білім беру науқандары халықтың экологиялық мәдениетін көтеруге және азаматтарды қайта өңдеу бастамаларына қатысуға ынталандыруға көмектеседі. Заңнаманы жетілдіру, оның ішінде бір реттік пластиктің қолданылуын шектеу және қайта өңделген материалдарды қолдануды ынталандыру, айналым экономикасына көшу үшін жағдай жасайды.
Қазақстандағы пластикалық қалдықтарды түгендеу қалдықтарды басқарудың тұрақты жүйесін құруға маңызды қадам болды. Зерттеу пластикалық қалдықтардың көлемін азайту, қайта өңдеуді арттыру және олардың қоршаған ортаға әсерін азайту бойынша тиімді шараларды әзірлеуге қажетті деректерді ұсынды. Өзбекстандағы ұқсас зерттеу нәтижелерімен бірге жоба пластикалық ластануды шешуде аймақтық ынтымақтастық пен интеграцияланған тәсілдің маңыздылығын атап өтеді. Ұсынылған шараларды жүзеге асыру Қазақстанға Орталық Азияда экологиялық тұрақты қалдықтарды басқару саласындағы көшбасшы ретінде өз орнын нығайтуға және айналым экономикасына көшу процесін қолдауға мүмкіндік береді.
2025 жылы пластикалық қалдықтарды түгендеу нәтижелері Базель, Роттердам және Стокгольм конвенцияларының хатшылығының ресми сайтына жүктеледі: https://www.brsmeas.org/