Бұл күнде халықаралық шиеленістің күшейіп, жаһандық тәртіптің бұзылып жатқаны басым көп саясаттанушылар жағынан мойындалған шындық. Әлем елдерінің блоктарға қарай жіктелуі және көзқарас пен саяси ұстанымдағы қайшылық тереңдеді. Соның өзі өткен ғасырдың «қырғиқабақ соғысын» елестетеді. Тіпті, қазіргі әлем «қырғиқабақ соғыстан» кейінгі ең қауіпті жағдайға тап болды.
Бұл асыра айтылған сөз емес, себебі, біз бүгінде қару-жарақ бәсекесі мен ядролық қарудың қолданылу қаупіне ең жақын кезеңдеміз. Әрине, соғыс жайында адамдардың түсінігі әлі де классикалық мәніне жақын. Алайда, қазіргі әлемде болып жатқан гибридті, кибер немесе сауда соғыстарының бәрі түрін өзгерткен қақтығыстардың ауқымды формасы. Дегенмен, мәселеге тағы бір қырынан қарауға болады. Яғни осы терең қайшылықтың астарында әлемнің жаңа әрі жаһандық тәртіп құруға деген талпынысы жатыр.
ЖАҢА ТӘРТІПКЕ ИТЕРМЕЛЕГЕН ШЫНДЫҚ
Жетпіс жылдан аса уақытта әлем жаңа сын-қатерлермен жүздесіп, түйткілді жаңа мәселелер жарыққа шықты. Әсіресе, жаңа мыңжылдықты аттағаннан кейін әлем өркениеттер қақтығысының жаңа формасына енгендей болды. Бұл арада халықаралық саудадағы мүдде қайшылығының өсіп шығуын, сондай-ақ, діни экстремизм мәселесінің күн тәртібіне енуін және жаңа технологиялар қалыптастырған құндылықтар мен дәстүрлі құндылықтардың шарпысуын атасақ болар.
Ғылым-білімнің, коммуникацияның дамуы қоғам өкілдерінің пікір алмасуын қамтамасыз ете отырып кейбір әлеуметтік қайшылықтарды шешудің жеңіл жолдарын әзірлейді. Мәселен, кейбір дамыған елдерде дәстүрлі не діни құндылықтар мен жаңа әлеуметтік құндылықтар өзара үйлесім тауып жатқаны бар. Бұл әлеуметтану тұрғысынан болашақ әлемнің бейбітшілігі мен тұрақтылығына сенімді кепіл ретінде қарастырылып зерттелуде. Жасырары жоқ, діни сенім мен зайырлы қоғам арасындағы кейбір мәселелер біздің елде де ашық қоғамдық талқыға шығып жатыр. Сондықтан ғылым- білім және коммуникацияны дамытуды жүйелі жолға қою арқылы қоғамның сенімге қарай бөлшектенуінің алдын алуға болады.
Қазіргі инновациялық мүмкіндіктер, технологиялық жетістіктер және ғылымның жалпыласу деңгейіне қарамастан дін әлі адамзат қоғамындағы маңызды фактор болып саналады. Адам өмірінің сакральді құндылығы жаңа мыңжылдықта да әлеуметтік мәселелердің ауқымды бөлігіне әсер етіп отыр. Өйткені, ресми статистика бойынша қазір әлемдегі 85 пайыз адам қандай да бір діни наным өкілі саналады. Әрине, технологиялардың бірнеше ұрпақ буындары біртіндеп адамзат санасын сакральді түсінік-пайымдардың шеңгелінен алып шығуда. Үрдістің осы қырынан қарағанда, алдағы бірнеше дүркін технологиялық «жарылыстардан» кейін діни пайымдардың жалпы әлеуметтік құрылымға болған әсері әлсіреуі мүмкін. Соның өзінде біз жақын болашақта діннің адамзат қоғамына жасайтын ықпал әсерін жоққа шығара алмаймыз.
Ал қазіргідей жаңа жаһандық тәртіптің түзілуі қарсаңында діннің маңызы мен орнын терең пайымдау қажет екені сөзсіз. Былайша айтқанда, халықаралық жаңа тәртіп аясында діннің орны қандай болмақ?
Мәселе жаңа тәртіпті түзуге итермелеген себептердің ішінде де дін факторы бар. Ауғанстан мәселесі, Сирия мен Ирак жеріндегі ДАИШ лаңы; Солтүстік Еуропа елдеріндегі антиисламистік көзқарастардың өршуі; Мьянмадағы рохиджа мұсылмандарына жасалған әскери аластау; жаңа дәуірдегі Иерусалим үшін күрестің күшеюі және т.б. Мұны мейлі өркениеттер қақтығысы, әлде басқа деп атасақ та түп мәнінде діни көзқарастардың шарпысуы жатыр. Құрылу үстіндегі жаңа әлемдік тәртіпке бұл жағдаяттардың әсер етпей қалуы екіталай. Сондықтан да бұл мәселе мемлекет басшылары мен белгілі саясаткерлер арасында да сөз болып келеді. Осы орайда 14 қыркүйек күні The Jerusalem Post басылымына жарияланған еліміздің Президенті Қасым-Жомарт Тоқаевтың мақаласы да пікір алмасудың бір форматы ретінде танылады.
Бір қарағанда, от пен судай отаса алмайтындай көрінетін түрлі діни сенімдер, анығында түсініспестік пен пікір алмасудың кемшілігінен ғана қайшылыққа ұласып жатады. Ал адамзаттың ақыл-парасатындағы бірдей жетістіктер діннің де өзегінде адами құндылықтар негіз болып тұрғанын көрсетеді. Бұл ортақ өзекке ұмтылу наным-сенімдер арасындағы жаулық пен өшпенділікті жоюдың бірден-бір жолы. Президент: «Діни көшбасшылар әлемде бейбітшілік ортануға көмектесе алады» деп пікір білдіргенде осыны басшылыққа алғандай. Әрі, сөз ретінде Қазақстанның 20 жылдан бері әлемдік діндерге ұсынып келе жатқан диалог алаңының маңызы мен жетістігіне де тоқталған. Егер жаһандық тұрғыдан бағалайтын болсақ, былтыр жетінші съезін өткізген бұл диалог алаңы бейбітшілік пен тұрақтылыққа әсер ететін дін факторын оңды реттеудегі үздік әдістің бірі.
ДІНИ ЖЕТЕКШІЛЕРДІҢ ӘСЕРІ
Аталған израильдік басылымдағы Қасым-Жомарт Тоқаевтың пікірі бір қырынан дипломатиялық жүріс қатарында бағаланары анық. Дейтұрғанмен, онда халықаралық тұрақтылық пен бейбітшілікке діни жетекшілердің ықпалын тура бағыттауға қатысты бірқатар маңызды мәселелер де айтылған. Анығында, діни жетекшілерді әлемдегі бейбітшілік пен тұрақтылыққа бағыттаудың үш негізгі тәжірибесі ұсынылған. Біріншіден, діни жетекшілердің қақтығыстардан қалған әлеуметтік терең зардаптарды жеңілдетудегі маңызы; екіншіден, адам табиғатындағы қайшылықты діни сенім құндылығы арқылы реттеу, сол арқылы қақтығыстарды болдырмаудың дәстүрлі жолдарын жүйелеу ұсынылған; үшіншіден, рухани құндылықтар мен моральдық принциптерді жаңа цифрлық дәуірде насихаттаудың маңыздылығы көрсетілген. Былайша айтқанда, әлемдегі барлық діндердің өзегіндегі ізгілік пен рухани тыныштыққа деген ұмтылысты бейбітшілік пен тұрақтылыққа бағыттаудың маңыздылығы айрықша аталған.
Бұған дейінгі халықаралық тәртіп өткен ғасырда екі реткі жаһандық қанды қырғынды бастан кешіргеннен адамзаттың ортақ талпынысы нәтижесінде құрылды. Оның маңызды жетістігі ретінде Біріккен Ұлттар Ұйымының құрылуы және Адам құқығының жалпыға бірдей декларациясының қабылдануын айрықша атау керек. Бұлар ендігі қалыптасу үстіндегі жаңа тәртіп үшін де маңызды болып қала бермек.
ҚОҒАМНЫҢ НАНЫМ-СЕНІМГЕ БӨЛШЕКТЕНУІНІҢ АЛДЫН АЛУ ЖОЛЫ БАР МА?
Түптеп келгенде, әлемдегі діни наным- сенімнен келіп шыққан қайшылықтардың негізі адамдардың көзқарасындағы, ойлау жүйесі мен психологиялық түпсанасындағы айырмашылықтардан келіп шығады. Адам өмірінен тартып, әлемнің жаралуына дейінгі алуан түрлі пайым, сан алуан сенім ортақ пікірге келу үшін тым ұзақ уақыт пен сол уақыт бойындағы тұрақты ұжымдық іс-қимылды қажет етеді. Әрі, халықаралық жағдай ұдайы тұрақтылықта тұра бермейтіндіктен мұндай ортақ құлшыныстарды оңай қиратып кетіп жатады. Сондықтан адам табиғатынан және сенімнен келіп шығатын кейбір әлеуметтік қайшылықтарды шешудің жанама жолдарын да ұсынған абзал.
«Аlmaty-akshamy», №112, 21 қыркүйек, 2023 жыл