Арқада ақтүтек боран басталды. Бұл - осы адуын амалдың көрінісі.
Желтоқсанның соңғы онкүндігінің шымылдығын ашатын боранды да аязды бір амал бар. Ол «Теке бұрқыл» (Теке бұрқақ) деп аталады. Бұл - киіктің текесі үйірге түсіп, жұптасатын мезгіл. Осы кезде соғатын қарлы боранды да қазақ «текенің бұрқылы» дейді. Алты ай қыста шөлейт аймақтарды мекендеп жан бағатын түз тағысының топтасып табысуы, тұқымын көбейту қарекетіне кірісуі осы тұстан басталады.
«Арқаның Бетпақ деген даласы бар,
Бетпақ-шөл, ойлы-қырлы панасы бар.
Сол шөлде ел жоқ, күн жоқ өсіп-өнген,
Жәндіктің киік деген баласы бар...», –
деп Сәкен (Сейфуллин) ақын жырлаған дала падишасы, міне, осы киік...
Осы түз тағысы әр заманда небір зауал көрді. Иен далада 20 мыңы ғана қалған кезі де болған. Бірақ жойылып кетпеді. Еліміздің экологиясының ең бір маңызды құрамдас бөлшегі ғой киік дегеніміз. Қазіргі уақытта олардың көбею қарқыны жақсы. Осыған байланысты үш географиялық аумақты мекендейді: Орал, Үстірт және Бетпақдала популяциясы. Зерттеушілердің айтуынша, Орал популяциясында 512 мыңға жуық киік болса, Үстіртте 12 мыңдайы, қалғаны Бетбақдала популяциясында тіршілік етуде.
«Киікті қазақ және дейді бөкен,
Бетпақты байғұс бөкен қылған мекен.
Киікті атып аңшы өлтіргенде,
Жазықсыз жан өлді деп ойлай ма екен...», –
дейді ақын. Ол рас, қазақ киікті ақбөкен деп те атайды. Себебі, жазда сағымға араласып сап-сары болып самсап жататын жануар қар түскенде ақжонданып, қылаң тартады. Осы ақбөкен жаз шықса болды, тағы көбейе түседі.
Өткен ғасырдың 80-жылдарында сайын далада 2 миллиондай киік жортса, тоқырау жылдарында соның 20 мыңдайы қалған еді.
«Жезкиік, біздің жаққа қалай келдің?
Жолымды тіке кесіп жанай бердің.
Адамның көздеріндей екі көзің,
Япырмай, дәтім шыдап қалай көрдім?..».
Бұл - ақын Кәкімбек Салықовтың толғанысы. Иә, дала падишасын ақын қимағанмен, табиғат дұшпандары өлімге қиды... Шетінен қырды...
2015 жылы елімізде киіктердің қырылуынан кейін Үкімет түз тағысын барынша қорғауға алып, браконьерлермен күресті күшейтті. Тиісті мемлекеттік органдардың жұмыстарының арқасында 2015 жылдан бері жылдық өсім 40–50 пайызды құрап отыр.
Көктемгі санақта 840 мың киік дегенмен, олардың төлі есепке а лынбаған. Қазір құралайлар жетіліп, қатарға қосылды. Құралайы егізден еріп, басы көбейді. 1 млн 300-ге жеткенін ақпарат құралдарынан оқыдық.
Бүгін қолданыстағы күнтізбе бойынша, желтоқсанның – 22-сі. Ай жүйесі – 28-ін көрсетіп тұр. Қазақы есепке (ескіше) сүйенсек, желтоқсанның – 9-ы. Апта айдың басын да, ортасын да, соңын да қамтып тұр. Бұл көрініс алдағы жеті күн ішінде ауа райында өзгеріс болатынын білдірсе керек. Күн күліп те тұрады, бұлт та болады, қар да орын алады.
Дегенмен, күн таңертең ызғарлы болғанымен, түс кезінде аяз сынып, сәл де болса жылып, аспан ашық болады.