Жаңа маскулиндік: ерлерге деген әлеуметтік қысым қалай өзгеріп жатыр?
Қазақстан стратегиялық зерттеулер институтының (ҚСЗИ) деректері қазіргі қоғамдағы ер адамның рөлін қайта қарау қажеттігін көрсетіп отыр. Зерттеу жайлы Aqshamnews.kz тілшісі толығырақ баяндайды.
Олардың соңғы әлеуметтік зерттеуінде ерлердің 52,5%-ы "жұмыс орындары жетіспеген жағдайда ер адамдар әйелдерге қарағанда басымдыққа ие болуы керек" деген пікірмен келіскен.
Бірақ бұл - билік ету немесе үстемдік туралы емес. Бұл - қоғамның ерлерге жүктеген моральдық және әлеуметтік қысымының көрінісі.
Гендерлік теңдік және қысым феномені
ҚСЗИ-дің бас ғылыми қызметкері Айгүл Забирова атап өткендей, гендерлік талдау тек әйелдердің жағдайымен шектелмеуі керек. Жүйенің екінші бөлігі де бар, ол - ерлер.
Қоғам ер адамды "отбасының тірегі", "материалдық қамтамасыз етуші" рөліне бекітіп қойған.
Алайда қазіргі заманның әлеуметтік және экономикалық шындығы бұл модельді шайқалтып, ерлерге жаңа қысым формаларын тудырып отырғаны белгілі.
Бұрынғы "асыраушы" бейнесі тұрақсыз еңбек нарығы жағдайында әлсіреп, оның орнын уайым мен белгісіздік, түсініксіздік сезімі басты.
Әлеуметтік бейне: дәстүрлі көзқарасты кімдер көбірек ұстанады?
30–45 жас аралығы - ең көп қысым сезінетін топ
Бұл жаста ерлердің мойнында ипотека, бала тәрбиесі, ата-анасына қамқорлық сияқты жауапкершіліктер артылады.
Қоғам тарапынан талаптар көбейген әрі күшейген сайын, ер адамдар өзіндік болмысын сақтап қалу мақсатында ескі нормаларға сүйенеді.
Әлеуметтік-демографиялық ерекшеліктер
Білім деңгейі жоғары әрі тұрақты жұмысы бар ер адамдар патриархалды көзқарастарды сирек ұстанады. Негізгі себеп - экономикалық қауіпсіздік сезімі. Тұрақты жұмысы бар, кәсіби мүмкіндіктері кең ер адамдар теңдікті қауіп емес, тұрақтылықтың жаңа формасы ретінде көреді.
Ал табысы төмен немесе тұрақсыз кәсіби салаларда еңбек ететін ерлер үшін патриархат «қорғаныш» функциясын атқарады. Бұл жағдайда жұмыс табу мүмкіндігі шектеулі болса да, ер адам кем дегенде отбасының асыраушысы ретіндегі мәртебесін сақтай алады.
Ал табысы төмен ерлер үшін «бірінші кезекте ер адам жұмысқа тұруы керек» деген сенім - соңғы әлеуметтік сақтандыру механизмі, өз маңыздылығын сақтап қалу амалы.
Отбасылық жағдай және моральдық жауапкершілік
Үйленген ер адамдарда «жұмыс істеп, табыс табу - ер адамның міндеті» деген түсінік көбірек қалыптасқан.
Бірақ бұл билік емес, қамқорлық пен моральдық парыз сезімінен туындайды.
Ал қалада өскен бойдақ жігіттердің жаңа буыны керісінше, серіктестікке негізделген рөлдік модельге бет бұрған.
Қысымның ішкі логикасы: билік ету емес, қорғану
Патриархалды ойлау ерлер үшін кей жағдайда психологиялық қорғаныс механизміне айналды.
Жоғары табысқа, тұрақты жұмысқа кепілдік жоқ қоғамда «ер адам – асыраушы» идеясы олардың өз-өзін бағалау жүйесін сақтап тұратын символикалық тірекке айналған.
Сарапшы Айгүл Забированың сөзімен айтқанда:“Қоғам ерлерден бәрін күтеді, бірақ олардың өз әлсіздігін білдіруге құқығы жоқ. Осылайша, патриархат тек әйелдерді ғана емес, ерлердің өздерін де тұйыққа тірейді”.
Жастар арасында жаңа маскулинділік қалыптасып жатыр
Жастар арасындағы үрдіс өзгеше. 18–29 жас аралығындағы ерлер мен әйелдер теңдікті серіктестік ретінде қабылдайды. Оларға жауапкершілікті бөлісу – еркіндік сезімін береді.
Бұл буын үшін «ер – асыраушы» емес, «ер – серіктес» қағидасы маңызды. Бұрын ер адамның табысы мен мәртебесі оның жеке құндылығын анықтаса, бүгінде жас ұрпақ қарым-қатынастағы теңдік пен өзара сенімділікке мән береді.
Қоғам қысымы екі тарапқа да ауыр
Бірінші толқын феминизм өкілдері мұны сын көзбен қарауы мүмкін – олар билік саласында ерлердің үстемдігін еске алады. Бірақ зерттеу көрсеткендей, мәселе тек билік деңгейінде емес, қоғамдағы қарапайым ерлердің өмірінде де бар.
Патриархат әйелдерге шектеу әкелсе, ерлерге – үлкен қысым түсіреді. Осы тұрғыдан қарағанда, қазіргі қоғамдағы басты қайшылық – екі тарапқа да бірдей әсер ететін осалдықтар.
Жаңа этика: ер де, әйел де міндетті емес, екеуі мақсатқа бірге жете алады
Ер мен әйелдің арасындағы жаңа әлеуметтік келісім тіл табысудан басталады.
Бұрынғы “ер адам міндетті” және “әйел адам тиіс” формулаларының орнына "Біз бірге жасай аламыз" деген ұғым қалыптасып келеді.
Нағыз күш – бәрін бір адамның мойнына артуда емес, жауапкершілікті бөлісуде.
Ал нағыз әйелдік - сабырмен төзуде емес, ашық сөйлесуде.
Қазіргі қоғамда маскулиндік түсінік трансформацияланып жатыр.
Бұл ерлердің биліктен бас тартуы емес, қысымнан арылуға тырысуы.
Жаңа әлеуметтік модельде:
- ерлердің құндылығы тек табыспен өлшенбейді,
- әйелдердің теңдігі күреспен емес, серіктестікпен бекітіледі,
- ал қоғамның тұрақтылығы жауапкершілікті бөлісумен өлшенеді.