Жасанды интеллект дәуірі, интернет ғажайыптары ғаламды торлап тұр. Виртуалды әлемнің шырмауындамыз. Цифрлық үдерістер төрге озды. Барлық шаруаға роботты жұмсайтын түріміз бар. Ал сонда адамға не қалды? Жұмыр басты пенде қайтпек?! Бұл да жауабы қиын сұраққа айналды?! Алматы – білім мен ғылымның орталығы. Мұнда ынталы жастар шоғыры көп. Бүгінгі заманның жаңа технологияларын зерттеп жүрген ІТ сарапшы әрі журналист Мейіржан ӘУЕЛХАНҰЛЫМЕН осы бағдарда сұхбат құрған едік.
Виртуалды әлемге қадам бастық
– Жасанды интеллект дәуірі басталғандай. Адамзат бұдан не күтеді?
– Шынында да, бүгінде жасанды интеллектінің (ЖИ) дәуірі басталып келеді. Қазірдің өзінде ЖИ технологиялары күнделікті өмірде кеңінен қолданыс табуда: смартфондардағы дауыстық көмекшілерден бастап ChatGPT, фото жасау, видео жасау, өндірістегі ақылды роботтарға дейін. Адамзат жасанды интеллектіден үлкен үміт күтеді. Сарапшылардың болжауынша, ЖИ 2030 жылға қарай әлемдік экономикаға 15,7 триллион АҚШ доллары көлемінде үлес қоса алады. Яғни бұл технология еңбек өнімділігін арттырып, жаңа салаларда серпіліс жасайды деген сөз.
Мысалы, жақында DeepMind компаниясының AlphaFold атты жүйесі ақуыздың құрылымын болжау мәселесін шешіп, биологиядағы 50 жылдық жұмбақты ашты. Осындай жетістіктер ЖИ-дің медицинада ауруларды ерте анықтау, климат өзгерісін модельдеу сияқты көптеген салаға пайдасы зор болатынын көрсетіп отыр.
Үлкен өзгерістер болады
– Пандемиядан кейін «онлайн» терминінің қарқыны күшейді. Алдағы уақытта қағаздан бас тартып, бірыңғай виртуалды әлемге еніп кетуіміз мүмкін бе?
– Пандемия цифрлық технологиялар дамуын күрт жеделдетті. Мысалы, бүкіл әлемде онлайн жиналыстар саны еселеп артты: 2019 жылдың соңында Zoom платформасын күніне пайдаланатындар шамамен, 10 миллион адам болса, 2020 жылдың сәуірінде бұл көрсеткіш 300 миллионға жетті. Көптеген қызмет түрлері мен білім беру толықтай интернетке көшті.
Ал енді болашақта қағазды мүлдем қойып, тұтас виртуалды әлемге өтіп кетеміз деу асығыс шығар. Қазірдің өзінде электронды құжаттар, цифрлық қолтаңбалар, онлайн басылымдар кеңінен қолданылуда, бірқатар елдер мемлекеттік қызметтерді түгел электронды форматқа көшіріп жатыр. Дегенмен, толық «қағазсыз қоғам» жақын арада орнай қоймайды деп ойлаймын. Адамдар үшін кәдімгі қағаз газет пен кітаптың өзіндік орны, ұсына
алатын бөлек әсері бар, сондықтан дәстүрлі форматтар қатар өмір сүре береді. Бірақ цифрлы виртуалды әлемнің рөлі бұдан әрі де күшейетіні сөзсіз. Мәселен, ірі технологиялық компаниялар ортақ виртуалды кеңістік – метағалам (метаверс) құруға миллиардтаған қаржы бөлуде. Жақында Facebook компаниясы атауын Meta деп өзгертіп, болашағын осы метаверс тұжырымдамасымен байланыстырды. Демек, алдағы онжылдықта өміріміздің елеулі бөлігі цифрлық ортада өтетіні анық, алайда шынайы өмірдегі қарым-қатынас пен қағаз өнімдері біржола жоғалып кетпейді.
Цифрландыру – жемқорлықты тежейді
– Цифрландырудың қарқынды дамуы жемқорлықты азайтуға жәрдемдесе ме?
– Иә, жалпы цифрландыру жемқорлықты азайтуға ықпал етеді деп айта аламыз. Цифрлық жүйелер адамның тікелей қатысуын қысқартып, көптеген процесті автоматтандырады. Соның нәтижесінде пара беру, қызметті көңілшектікпен жылжыту сияқты жағдайлардың алдын алу мүмкіндігі артады. Мысалы, егер мемлекеттік қызмет онлайн форматқа көшсе, азамат пен шенеунік тікелей жүздеспейді – демек пара алу ықтималдығы төмендейді. Халықаралық тәжірибеде электронды үкіметті табысты іске асырған елдерде тұрмыстық сыбайлас жемқорлықтың азайғаны байқалады.
Эстония сынды мемлекеттер көп қызметті интернет арқылы ұсына отырып, ашықтықтың арқасында сыбайлас жемқорлықты мейлінше тежеді. Біздің елімізде де оң қадамдар бар: мысалы, салық және кеден саласына электронды жүйелер енгізу нәтижесінде салық төлеушілердің тәртібі жақсарып, жемқорлық тәуекелдері төмендегені байқалды. Әрине, технология – тек құрал, оны тиімді қолданса ғана пайдасы зор. Сондықтан цифрландырумен қатар тиісті бақылау тетіктері мен заңның қатаң сақталуын қамту да маңызды болмақ.
«Машиналар бүлігі» болмайды
– Әлемде ЖИ дамуына мол мүмкіндік жасалған. Түптің-түбінде, АҚШ пен Еуропаның фантастикалық фильмдеріндегідей, ЖИ роботтар адамзатқа қарсы шабуылға шығып жүрмей ме?
– Роботтардың адамзатқа қарсы көтерілісі әзірге тек ғылыми фантастика сюжеті деп айтқым келеді. Бүгінгі қолданыстағы жасанды интеллект жүйелері саналы емес, оларға адамдар белгілі бір міндетті орындауды бағдарламалайды. Яғни қазіргі роботтар мен алгоритмдер өз бетімен шешім қабылдап, бөтен пиғыл таныта алмайды. Сондықтан жақын арада «машиналар бүлігі» болады деп қорқудың қажеті жоқ.
Дегенмен, ғылым мен техника өте жылдам дамып жатыр, ал болашақта адам деңгейіндегі ақыл-ойы бар жасанды интеллект пайда болса, белгілі бір қауіп-қатерлер туындауы мүмкін деген пікірлер бар. Кейбір танымал тұлғалар – физик Стивен Хокинг пен кәсіпкер Илон Маск егер аса қуатты ЖИ бақылаусыз қалса, ол адамзатқа қатер төндіруі ықтимал деп ескерткен. Сол себепті, қазірдің өзінде бүкіл әлемде жасанды интеллектіні жауапкершілікпен дамыту мәселесіне көп көңіл бөлінуде. Ғалымдар этикалық принциптерді сақтай отырып, «адам досы» болатын ЖИ жасауға талпынып жатыр. Халықаралық деңгейде де бастамалар бар. Мысалы, БҰҰ аясында автономды қару түрлерін (өздігінен жұмыс істейтін «қатерлі» роботтарды) шектеу туралы келіссөздер жүргізілуде. Яғни ЖИ-дің дамуы қатаң қадағалаумен және адамзат қауіпсіздігін қамтамасыз ету шараларымен қатар жүріп келеді.
Мақсат – қоғамға кәделі болу
– Жасанды интеллектіні пайдалану, цифрландыру және виртуалды әлем тақырыптарын тереңдей зерттеу ойыңызда бар ма?
– Әрине, бұл тақырыптар менің кәсібімнің де, қызығушылығымның да өзегі десем болады. «Жасанды интеллект әліппесі» кітабын жазғанымда осы саланың негіздерін қарапайым түрде түсіндіруді мақсат еттім. Алайда, технология үнемі жетіліп отырады. Сондықтан мен тоқтап қалмай, ЖИ мен цифрлық жаңалықтарды үздіксіз зерттеп, біліктілігімді арттырып отырамын. Алдағы уақытта да осы бағыттағы ізденістерімді жалғастыру ойымда бар.
Қазіргі таңда жұртшылыққа түсінікті тілде технологиялық трендтерді түсіндіретін жаңа еңбектер дайындауды жоспарлап жүрмін. Мүмкін болашақта жасанды интеллектінің әр саладағы қолданылуы немесе виртуалды әлемнің қоғамға ықпалы туралы тағы бір кітап жазуым мүмкін.
Сондай-ақ, қазір қарқын алып келе жатқан виртуалды (VR) және толықтырылған шындық (AR) технологияларын да зерттеп, олардың мүмкіндіктерін қазақ тіліндегі аудиторияға жеткізуге ниеттімін. Жалпы, мақсатым – заманауи технологиялар жөнінде халықтың сауатын арттыруға атсалысып, оларды қауіпсіз әрі тиімді пайдалануға шақыру.
– Сіз қазақ тілінде тұңғыш ЖИ туралы кітап жазушылардың бірегейісіз. Бұл еңбек арқылы қоғамға қандай жаңашылдық енгізгіңіз келді?
– Менің басты мақсатым – қазақ оқырмандарына жасанды интеллект жайлы заманауи және қолжетімді ақпарат ұсыну арқылы технология саласындағы білімді тереңдетуге үлес қосу. Бүгінгі таңда ЖИ – ғылыми жаңалықтардан бастап бизнеске, денсаулық сақтау мен білім беру салаларына дейінгі түрлі бағыттарда орасан мүмкіндіктер беретін құралға айналып отыр. Алайда, қазақ тіліндегі сапалы материалдар мен оқу құралдарының саны әлі жеткіліксіз. Мүлде жоқ десе де болады. Осы олқылықтың орнын толтыру үшін аталмыш еңбекті жазып шықтым.
Кітапты жазудағы жаңашылдықтардың бірі – білімді тек теориялық тұрғыда ғана емес, практикалық мысалдармен, нақты кейстермен ұштастыру болды. Яғни оқырман жасанды интеллект ұғымдарын тек оқып қоймай, қолданып көруге, әрі қарай ізденуге мүмкіндік алады. Сонымен қатар, дұрыс промпт жазу әдістері мен 1000-нан аса дайын мысалдар ұсыну арқылы адамдарға ЖИ құралдарын тиімді пайдалануды үйреткім келді. Бұл – болашақ мамандарға да, қазіргі кезде ЖИ саласын зерттеп жүргендерге де, жалпы жаңа технологияларға қызығушылығы бар кез келген адамға арнап жасалған қадам. Осылайша қазақ тілінде ЖИ туралы білімді кеңейтіп, қоғамның технологиялық сауаттылығын арттыруды көздеп отырмын.
– Әңгімеңізге рахмет!
Сұхбаттасқан Олжас ЖОЛДЫБАЙ