Елде жаңа бастамалар мен тың өзгерістер көп. Соның ішінде жас ғалымдардың жаңаша ой-пікірі де маңызды. Біз тарих ғылымының PhD докторы Олжас ҚУАНБАЙДЫ әңгімеге тартқан едік.
«ЕҢБЕК ҰЖЫМЫ – БІРТҰТАС ОЙЫНШЫЛАР КОМАНДАСЫ»...
– Мемлекет басшысының Әділетті Қазақстан бастамасына қандай үлес қоса аламыз?
– Менің ойымша, күнделікті жұмысқа барып-келіп жүрген кез келген қарапайым ҚР азаматы өз ісін өте сапалы, ар-ұятының алдында адал атқаруы керек деп ойлаймын. Барлығымыз мемлекет атты үлкен механизмнің бөлшектеріміз. Әрқайсымыздың сол механизмнің дұрыс жұмыс істеп тұруында белгілі бір деңгейде маңызды рөлдеріміз бар. Егер әр азамат сол жауапкершілікті сезінер болса, Әділетті Қазақстан бастамасына айтарлықтай үлес қосып, еліміздің өркендеуіне септігімізді тигізген болар едік. Мысалы, Жапонияның кез келген еңбек ұжымы, қай қызмет саласында болса да, мейлі ол мемлекеттік мекемелер болсын, мейлі жеке фирмалар болсын, « берік, біртұтас ұжым» ретінде қызмет етеді. Бұл жапон ұлтының дамуының басты «тетігі» болып табылады. Соғыстан кейінгі Жапонияда билік бұқара санасына «Еңбек ұжымы дегеніміз – үлкен ұлттық міндетті атқаратын әркімнің өзіндік функциясы бар біртұтас ойыншылар командасы» деген идеяны сәтті енгізе білді.
– Ғылымға көңіл бөлініп келеді. Әлі де ескерілмей тұрған қандай тұстары бар?
– Әрине, ғылымға соңғы уақытта кешенді түрде көңіл бөлініп келеді. Президентіміз Қ.К.Тоқаев жыл сайын мүмкіндігінше қаражат көлемін арттырып жатыр. Мысалы, 2017 жылы ғылымға аударылған қаражат мөлшері 0,14%-ды ғана құрады. 2025 жылға дейін біздің ішкі өнімнің 1%-ын ғылымға аударса жаман болмас еді. Ал енді дамыған елдерде бұл көрсеткіш 4% немесе 5%-ға дейін барады.
Ғылымдағы жастарды қолдау да ақырындап қолға алынуда. Жас ғалымдарға арналған бағдарламалық-нысаналы қаржыландыру жобалары да жазылуда. Мысалы, Ш.Ш.Уәлиханов атындағы Тарих және этнология институтының 2020–2023 жылдары тек жас ғалымдарға арналған: «Соғыстан кейінгі онжылдықтағы Қазақстан шаруалары: әлеуметтік қайта құру және күнделікті өмір», «ХVIII–XIX ғ.ғ. бірінші жартысындағы қазақ хандарының, сұлтандарының және батырларының өмірі мен қызметі» (Ресей архивтерінің деректері негізінде), «Алтынордалық Ақтөбе Лаэти қалашығын қалпына келтіру: деректанулық және тарихнамалық аспектілері» атты бағдарламалық-нысаналы қаржыландыру жобаларының екеуі жоспарға сай сәтті аяқталып, бір жоба өз жұмысын жалғастыруда. Бағдарлама аясында институт қызметкерлері ҚР және шетел архивтеріне іссапарларға барып, монографиялар мен құжаттар жинақтарын шығарып, өнімді еңбек етті.
Институтымыздың ғалымдар ұжымы өте нәтижелі еңбек етуде. Мысалы, институтымызда былтырғы жылға дейінгі соңғы бес жылда 130-дан астам кітап шығарылды. Оның ішінде 19 кітап демеушілер мен қамқоршылар есебінен жарық көрді. 2020 жылы «Ш.Ш.Уәлихановтың таңдамалы шығармаларының жинағы» «Cambridge University Press» баспасынан ағылшын тілінде Ұлыбританияда басылып шықты. Әріптестеріммен бірге осы жинақтың құрастырылуы мен Ник Филдингпен байланыс орнатуға тікелей өзім де қатыстым. Мысалы, былтырғы 2022 жылдың өзінде ғана институт Ғылыми кеңесінің рұқсатымен 16 монография, 11 оқулық, 39 құжаттар жинағы, 12 «дөңгелек үстелдер» мен конференциялар жинағы шығарылды. Бұл көптеген ғылыми жетістіктеріміздің бергі жағы ғана десе де болады. Осындай қысқа ғана уақыт аралығында жасалған орасан зор ғылыми еңбектер институт директоры, ҚР ҰҒА корреспондент-мүшесі, т.ғ.д., профессор З.Е.Қабылдиновтың ұтқыр басшылығы мен ғылыми ұжымның адал еңбекқорлығының арқасы деп білеміз.
Ғылымға көңіл бөлініп келе жатқанымен әлі де болса ескерілмей тұрған тұстары да баршылық. Жастарға қатысты айтар болсақ, олардың да көптеген мәселелері бар.
Біріншіден, ғылыми зерттеу институттарынан (ҒЗИ) диссертация қорғайтын кеңестерді алып қойып, оларды ЖОО-ға берді. Қазіргі таңда бірлесіп дайындатып жатыр. Ғылымның кедергісіз дамуы үшін бұл процесс дұрыс жолға қойылуы керек деп ойлаймын. Негізінде, ғылым ЖОО-да емес, ҒЗИ- ларда жүргізіледі. Себебі, ЖОО профессорлары көп жағдайда университеттегі оқу кестесіне байланып қалады да, сабаққа дайындалумен әуре болады.
Ал ҒЗИ-дің ғалымдары сабақ жүргізу қарбаластығы мен қағазбастылықпен басы қатпайды. Яғни ҒЗИ ғалымдары өздерінің зерттеу тақырыптары аясында архивтерде, кітапханалар мен көрмелерде, ғылыми іссапарларда жүреді. Бағдарламалық-нысаналы қаржыландыру жобалары аясында шығарылуы жоспарланған ғылыми монографиялар мен мұрағаттық құжаттар жинағын талқылау мақсатында көптеген конференциялар, семинарлар мен «дөңгелек үстелдерге» қатысып, ізденіс мақалаларын жариялап, таза ғылым әлемінде жүреді.
Сол себепті де, ғылыммен сапалы түрде айналысатын толыққанды уақыты да болады. Сонымен қатар, тығыз ғылыми орта қалыптасып, бір-бірінің еңбектерін бағалап, басы артық ешнәрсеге алаңдамастан, бірлесе талай жұмыс атқаруға мол мүмкіншілігі болады. Сондықтан диссертациялық кеңестерді ҒЗИ-ға беру оң шешім болар деп ойлаймын.
Екіншіден, докторанттарды ЖОО-ға да, ҒЗИ-ларға да беруге болады деп ойлаймын. Себебі, докторанттар ғылым адамдары болғандықтан, бакалаврлар мен магистранттардан айтарлықтай айырмашылықтары бар. Ғылымға және ғылым адамына жасалатын жағдай ретінде, ЖОО-дағы докторанттардың оқу үдерісіндегі алатын сабақ мөлшерін көп қылмай, ғылыми зерттеу институттарымен тығыз араластыру керек деп ойлаймын. Немесе ҒЗИ- дің өзіне докторанттарды дайындауға мұрсат беру керек деп есептеймін. Сонда ғана жас ғалым докторантурада оқу барысында таза ғылыми процестің ішінде жүріп, мол тәжірибе жинап, ғылыми ортаға тез енеді.
Үшіншіден, қазіргі уақытта докторанттарға 190 мыңдай стипендия тағайындалған. Бұл сумма қазіргі инфляция мен девальвация кезеңде аздық етіп, құнын жоғалтатыны бәрімізге белгілі. Докторанттар көп жағдайда жас отбасы болғандықтан, әлеуметтік жағдайларын жеткілікті деңгейде қамтамасыз ете алмағандығы үшін, амалсыздан ғылым саласынан бизнеске, басқа да салаларға, тіпті шет елдерге кетуге мәжбүр болып жатады. Осылайша әр саладағы қаншама сапалы ма мандарымыздан айырылып қалу қаупі де бар. Сол себепті, магистрант, докторанттарға стипендия мөлшерін көбейту керек деп ойлаймын.
Төртіншіден, жоғарыда атап өткеніміздей, докторанттар отбасылы болған соң, жастарға пәтер мәселесін шешіп беру керек. Әрине, көптеген бағдарламалар жүзеге асып жатыр. Дегенмен, ғылым бағытында жүрген жастарды арнайы қолдау күн тәртібінен түспеуі керек деп ойлаймын.
Бесіншіден, көп ғылыми мекемелерде жалақы өте төмен. Мысалы, 2013 жылы бекітілген сеткамен жалақыларды есептеу тәсілі дұрыс емес деп ойлаймын. Осы мәселе оң шешімін тауып бір жолға қойылса, ғалымдар да алаңсыз ҚР ғылымының дамуына өлшеусіз үлес қосқан болар еді.
«ШЕТЕЛДЕ ОҚУ АРЗАН ӘРІ ТИІМДІРЕК ДЕГЕН СӨЗ ҚАЙДАН ШЫҒАДЫ?»
– Бакалавриат, магистратура, PhD докторантура, Баллон процесінің тиімділігі қандай?
– ҚР білім жүйесін Баллон процесіне бағыттауының тиімді де тиімсіз тұстары бар. Мысалы, бұрындары бакалавриаттарды 5 жыл дайындаған болса, қазір 4 жылдық мерзім берген. Оның үстіне, мектеп қабырғасында оқыған бағдарламаларды бакалавриатта қайта қайталаудың қажеті жоқ деп ойлаймын. Сонымен қатар, министрліктің университеттерге нұсқаулық бере бермегендері де дұрыс болар еді. Мысалы, ЖОО оқу кестелерін өздері жасай алатындай еркіндіктері болса, қағазбастылық та азаяр еді. Шетелде оқып келген докторант ретінде айтарым, елімізде докторлық диссертацияларын алаңсыз жаза алатындай жағдай жасалса деймін. Мысалы, ҚР-да ЖОО ақысы өте қымбат болуы салдарынан мектеп бітірген оқушы да, магистрант та салыстырмалы түрде алыс- жақын шетел университеттерінде оқу ҚР-дан әлдеқайда арзан әрі тиімдірек деген шешім шығарып жатады. Ал шетелде оқыған студенттердің қайтып келіп, азын-аулақ ақшаға ел ертеңі үшін қызмет етуі екіталай...
– Жас ғалымдардың әлеуметтік жағдайы қаншалықты шешілген деп ойлайсыз?
– Үкімет қолдарынан келгенше жас ғалымдардың мәселелерін шешуге тырысып жатыр. Мысалы, ҚР БЖҒМ ҒК қолдауымен 2018–2022 жылдары «Нұрлы жер» тұрғын үй бағдарламасы бойынша институтымыздың 11 қызметкері тұрғын үймен қамтамасыз етілді. Дегенмен, осы пәтер мәслелесі әлі де болса өзекті. Сол себепті, тек ғылыми қызметкерлерге арналған тиімді тұрғын үй бағдарламалары көптеп жүзеге асырылса дейміз. Әлеуметтік саладағы тағы бір жеңілдік, 2018 жылдан бастап институт қызметкерлері қоғамдық көлікте жүру үшін ай сайын тегін жол жүру («Оңай») билеттерімен: 2018 жылы – 7 қызметкер; 2019 жылы – 13 қызметкер; 2020 жылы – 21 қызметкер; 2021 жылы – 15 қызметкер; 2022 жылы – 25 қызметкер қамтамасыз етілді.
2018–2022 жылдары Ш.Ш.Уәлиханов атындағы Тарих және этнология институтының 29 дарынды жас ғалымына көрнекті тарихшылар Т.Балақаев пен А.Нүсіпбековтың және т.б. ғалымдардың атаулы стипендиялары тағайындалды, олардың ішінде: 2018 жылы – 2 адам; 2019 жылы – 9 адам; 2020 жылы – 5 адам; 2021 жылы – 4 адам; 2022 жылы – 9 адам стипендия жүлдегері атанды.
– Шетелде білім алу мен тәжірибе алмасуға ғылымдағы жастарды көптеп жіберу керек пе?
– Иә, шетелде білім алу мен тәжірибе алмасуға ғылымдағы жастарды көптеп жіберу – Отандық ғылымның ілгерілеуіне айтарлықтай үлес қосары сөзсіз. Сол үшін мектеп бағдарламасында шет тілдерін сапалы түрде оқытуға мән беру керек. Шет тілдерін жетік білген сайын жас ғалымдардың көкжиегі кеңейіп, ой-өрісі дами түсері сөзсіз. Ағылшын тілі ғана емес, испан, неміс тілдерімен қоса, шығыстың дамыған мемлекеттерінің де тілдерін меңгеру жолға қойылса деймін.
ШЕТЕЛДІК ЖУРНАЛҒА МАҚАЛА ШЫҒАРУ КІМГЕ КЕРЕК?
– «Scopus», «Web of since» сияқты сырт елдің журналдарына гуманитарлық ғылым саласына мақала жариялауды міндеттемеу қажет деген ұсыныстар көтеріліп жүр. Қаншалықты орынды?
– Әрине, гуманитарлық бағытта бұл проблемалар бар. Мысалы, тіл білімі саласында «Scopus», «Web of since» журналдарының гуманитарлық бағыты бойынша қай жерде мақалалар жариялай алады?! Немесе қазақтың фольклористикасын қазақша жазатын мамандар орысша, ағылшынша мақалаларын қандай шетел ғылыми журналдарына баса алады?! Міне, осындай түйіткілді мәселелер өте көп. Егер де ғалымдардың «Scopus», «Web of since» журналдарында міндетті түрде мақалалары жарық көруі керек десе, үкімет, министрлік, ғылым комитеті ҒЗИ-лердегі ғылыми журналдарға қаражат құйып, сол Отандық журналдарды «Scopus», «Web of since» журналдар базасына енгізіп мақалалар шығаруға болады.
– Дәстүрлі сауал, болашақ кімнің қолында?
– Қазақтай халық жер бетінде бар кезде, жалынды жырларымен ғасырлар бойы жастарға дем беріп: «Жүрегім мен зарлымын жаралыға, сұм өмір абақты ғой саналыға. Ақын да бір бала ғой айға ұмтылған, еркімен өзі ақ отқа барады да», – деп жырлаған алып ақын Мағжан атамыздай ешкім жастарға күш бере алмас, бәлкім. Сол себепті, барлығымыз білетіндей, Мағжан Жұмабаевтың «Мен жастарға сенемін» өлеңімен бүгінгі сұхбатты тәмамдасам деймін.
«Арыстандай айбатты,
Жолбарыстай қайратты.
Қырандай күштi қанатты,
Мен жастарға сенемiн!
Көздерiнде от ойнар,
Сөздерiнде жалын бар,
Жаннан қымбат оларға ар,
Мен жастарға сенемiн!».
Әділетті Қазақстанды бірге қалыптастырайық. Әрдайым адалдық салтанат құра берсін. Жастар алғыр, білімді һәм білікті болғай!
– Әңгімеңізге көп рахмет!
Әңгімелескен Олжас ЖОЛДЫБАЙ.
«Аlmaty-akshamу», №92, 3 тамыз, 2023 жыл