Qazaqstanda mal sanaǵyn júrgizý kerek

Ultyq sanaq degende kóz aldymyzǵa halyq sanaǵy keledi. Sóıtsek, aýyl sharýashylyǵyna da ulttyq sanaq júrgiziledi. Elimizde mundaı tájirıbe bolǵan. Alaıda, 30 jylda bir ret qana júrgizilipti. Ol da bolsa 15 jyl aldyn 2006-2007 jyldary. Mundaı sanaq myndaǵan jyl boıy mal sharýashylyǵymen aınalysqan halqymyz úshin qajet dúnıe. Endeshe, ótkenge kóz júgirteıik. 15 jylda mal basy ózgerdi me, álde keri ketti me?..

 Mal sany áli az

Jalpy, qazaqtyń tarıhynda 4 ret aýyl sharýashylyq sanaǵy júrgizilgen. Ol da bolsa Patsha úkimeti men revolúsıadan keıin. Eń alǵashqysy 1916 jyly ótti. Odan keıingisi – 1917 jyly,  al sońǵysy – 1920 jyly júrgizilgen. Bul sanaqtar týraly málimet óte az. Sebebi, óte qarabaıyr ádisnama qoldanylǵan, ári jınalǵan málimet óńdelmegen. Sondyqtan ǵylymı aınalymǵa ene qoımaǵan.

Táýelsizdik alǵannan beri elimizde bir ret aýyl sharýashylyǵy sanaǵy ótti. Onyń ózi 15 jyl aldyn 2006-2007 jyldary. Sanaqta aýyl sharýashylyq taýar óndirýshiler men óńirler boıynsha aýyl sharýashylyq tehnıka sany týraly málimet keltirilgen. Sondaı-aq, mal jáne egin sharýashylyǵy boıynsha statısıkalyq málimet tolyq berilgen. Ásirese, mal sanynan bólek olar qalaı bólingeni týraly, ıaǵnı ol kimniń qolynda ekeni kórsetiledi.

Jalpy, sol kezdegi sanaq pen ulttyq statısıka búrosynyń ótken jylǵy málimeti kóńilge qonbaıdy. Sebebi, áli kúnge deıin mal basynyń sany az. Tipti, Keńes úkimeti kezeńindegi deńgeıge jete almaı kelemiz. 1990 jylǵy statısıka iri qara mal 9,7 mln bolǵan dese, ótken jyly 8,3 mln-ǵa jetken. Ózge mal basy da máz emes. Qoı men eshki, aýyl sharýashylyq qustar sany men shoshqa da sol deńgeıge jetpegen. Kerisinshe, jylqy men túıe sany ósken. Jylqy sany 1990 jyly 1,6 mln bolsa, qazir 3,7 mln-ǵa jetti. Al túıe sany 143 myńnan 254 myńǵa ósken.

 Halyq etten góri  nandy kóp tutynady

Ulttyq statısıka búrosynyń málimetinshe, qazaqstandyqtar et ónimderinen góri, nan jáne jarma ónimderin kóbirek jeıdi. Bul bir jaǵynan, eldiń kedeıliginiń kórsetkishi. Sebebi, álemdik tájirıbege súıensek, memleket halqy kedeı bolǵan saıyn nan ónimderin kóbirek tutynady. Ekinshi jaǵynan et ónimderi óte az ekenin bildiredi.

2015 jyldan qazirge deıingi statısıkany qarasaq, etti az tutynatynymyzǵa kózimiz jetedi. Statısıka búrosynyń málimetinshe, 2022 jyly ár adam jylyna 128 keli nan ónimderin tutynady eken. Al etti jylyna ár adam 78 keliden tutynady. Al jalpy et tutyný kórsetkishi 2020 jyly kóp bolǵan. Ár adamǵa shaqqanda 83 keliden túsken.

Etti tutyný kólemi tipti búkil álemde ósýi múmkin. Mundaı boljamdy Ekonomıkalyq áriptestik jáne damý uıymy jasap otyr. Olardyń boljamy boıynsha, 2030 jylǵa qaraı jerdegi ár adam jylyna 35 kelige deıin et tutynady.

Eń ókinishtisi, balyq jáne teńiz ónimderin óte az tutynatyn halyq ekenbiz. BUU 2030 jylǵa qaraı balyqty tutyný kórsetkishi ósedi dep boljaýda. Olardyń boljaýynsha, bul kórsetkish álem boıynsha ár adamǵa jylyna 21 kg-ǵa jetedi deıdi. Qazirdiń ózinde bul kórsetkish 20 kg-ǵa jetken.

Qazaqstandyqtar sonymen qatar, jumyrtqany da kóp tutynady. Bul kórsetkish 2015 jyldan beri udaıy ósip keledi. Byltyr ár adam jylyna orta eseppen 195 dana jumyrtqa tutynǵan.

 Baǵaǵa baqylaý qajet

Qazaqstandyqtardyń basym kópshiligi iri qara maldy tutynady. Statısıka boıynsha ótken jyly sıyr etiniń ortasha kórsetkishi 23 kg bolsa, jylqy eti 6,3 kg bolǵan. Sondyqtan iri qara mal sany men onyń etiniń baǵasyna memlekettik baqylaý qajet. Baǵaǵa baqylaý degende keńestik retteý emes, naryqty ekonomıka qaǵıdalaryna súıený qajet.

Osy maqsatta sanaqtan keıingi kórsetkish pen byltyrǵy sandy salystyrdyq. Bul jerde óńirler boıynsha iri qara mal sanyna erekshe toqtaldyq. Sanaqtan ótkennen keıin mal sany búgingi kúni ósken. Jáne de bul tendensıa búkil óńirlerde baıqalady. Bul jaǵynan Túrkistan, Batys Qazaqstan jáne Abaı oblystary kósh bastap tur. Alaıda, bul jerde Shyǵys Qazaqstan men Almaty oblystarynyń bólingenin eskergen jón. Eger SHQO men Abaı oblystaryndaǵy mal sanyn birge esepteıtin bolsaq, bul aımaq birinshi orynǵa shyǵady. Munda 1,1 mln bas bolady. Sol sıaqty, Almaty men Jetisý oblystarynda 1,1 mln-ǵa jetedi. Al Túrkistan oblysynda 1 mln bas mal bar.

 İri qara mal basynyń sany jóninen Mańǵystaý, Ulytaý men Atyraý oblystary kósh sońynda keledi. Mańǵystaý men Atyraýǵa keler bolsaq, munyń sebebi túsinikti. Klımatqa baılanysty bul óńirlerde iri qara mal asyraý qıyn. Esesine, munda túıelerdiń sany kóp. Al Ulytaý oblysynda jalpy mal sharýashylyǵyna klımaty týra kelmeıdi. Sondyqtan da barlyq mal túrleriniń sany munda az. Eń kóbi jylqylar.

 Jylqy sany ońtústikte aıtarlyqtaı ósken

Jylqy sany boıynsha Túrkistan oblysy kósh bastap keledi. Sońǵy 15 jylda 3 ese ósken. 2006-2007 jyldary 128 myń bolsa, byltyr 385 myńǵa jetken. Al eń joǵary ósim Batys Qazaqstan oblysyna tıesili. Osydan 15 jyl aldyn 53 myń bas bolsa, 2022 jyly 280 myńǵa jetken. Iaǵnı 5 esege ósken. Bul kórsetkish boıynsha Mańǵystaý, Ulytaý jáne Soltústik Qazaqstan oblystary kósh sońynda.

 Jaıylym jer men ekologıa máselesi bar

Mal sharýashylyǵynyń damýyna kedergiler jetkilikti. Memlekettik basqarýdaǵa júıesizdik, ekologıalyq apat, sý tapshylyǵy men jaıylym jer  jáne de jem-shóp máseleleri bar. Onyń ústine myńdaǵan jylǵy halyqtyń ómir súrý salty ózgerdi. Bir jaıylymnan kelesi jaıylymǵa maýsymdyq kóship júrý múmkin emes. Qazir belgili bir sharýa qojalyqtarynda ósedi. Olardy jem-shóppen qamtamasyz etý qajet.

Ýrbanızasıa da toqtar emes. Halyq aýyldan qalaǵa údere kóshýde. Bul aýyldaǵy adam resýrsyn azaıtyp, maman daıarlaýdy qajet etedi.

Sondaı-aq, qýańshylyq pen jut mal sharýashylyǵyn damytýǵa kedergi bolyp otyr. Ásirese, 2021 jylǵy jaǵdaıdy eske alǵan jón. Sol jyly Mańǵystaý men Qyzylorda oblystarynda qýańshylyq bolyp mal qyryldy. Resmı málimetterge súıensek, mal ólimi 1700-den asqan. Sondyqtan úkimet júıeli jumysty qolǵa alýy tıis. Bul jerde joǵarydaǵy faktorlardy eskergen jón.