Bata berý - halqymyzdyń san ǵasyrlar boıy úzilmeı kele jatqan eń qasterli salt-dástúrleriniń biri. Qazaq úshin bata - jaı ǵana tilek emes, jaqsylyqtyń bastaýyn bekitý, ómir jolyna baǵyt berý, jaqsy nıet pen alǵystyń zańdastyrylǵan kórinisi.
"Ataly el - bataly el", "Jańbyrmen jer kógerer, batamen el kógerer", "Bataly el arymas, batasyz el jarymas" degen ulaǵatty sózder osy dástúrdiń qoǵamdaǵy alar ornyn odan saıyn aıshyqtaı túsedi. Batany kimder beredi jáne onyń máni qandaı? Bul saýal tóńirginde Aqshamnews.kz tilshisi izdenip kórdi.
Etnograftar men fólklorshylardyń aıtýynsha, bata - ata-babalarymyzdan beri "kózdiń qarashyǵyndaı" saqtalyp kele jatqan urpaqqa rýhanı tárbıe berý, izgilikke úndeý quraly. Bata berý rásimi ıslam dini ornyqqannan keıin de óz mánin joǵaltpaı, dinı duǵamen ushtasyp ketken.
Batanyń máni jáne búgingi túsinik
Bata - jaqsylyqty shaqyrý ári bastaý. Etnograf Aqedil Toıshanulynyń aıtýynsha, ol adamnyń bolashaq ómirine baǵyt kórsetý, tilek aıtý ǵana emes, sol tilekti kópshilik aldynda "bekitý". Qazaq halqy árbir ıgilikti isin bata alýmen bastaǵan. Saparǵa attanarda, joryqqa attanarda, iske kiriserde, tipti jańa týǵan nárestege de uzaq ómir tilep, bata bergen.
Etnograftyń baıqaýynsha, Ahmet Baıtursynuly men Serik Negımov syndy ǵalymdar bata sózderin erekshe zerttegen. Batagóıligimen tanylǵan Serik Negımovtiń aıtýynsha, shynaıy bata - adamnyń rýhyn kóterip, eńsesin tikteıtin kúshke ıe. Batanyń áserin halyq "aq tilektiń qýaty" dep túsingen.
Bata berýdiń tártibi
Ertede batany kez kelgen adam bere bermegen. Bala da, azamat ta elge syıly bı-jyraýlardan, batyrlardan arnaıy bata alýǵa baratyn bolǵan. Bul - bir jaǵynan, belgili tulǵalardyń rýhanı mektebinen ótý, tálim alý joly bolǵan.
Máselen, Baýyrjan Momyshuly jas kezinde Jambyl Jabaevqa baryp bata alǵany belgili. Al jazýshy, ǵalym Málik Ǵabdýllın Jambyldyń úıinde qonyp, batasyn alǵan desedi. Úı ıeleri batyrdyń amandyǵyna alańdap, tipti tún boıy kúzetip otyrǵany týraly da ańyz-derekter bar. Bul – batanyń rýhanı, tárbıelik mańyzyn kórsetetin kórinister.
Aqedil Toıshanuly aǵamyzdyń aıtýynsha, búgingi kúni de osy dástúrdi jańǵyrtý qajet-aq. Belgili tulǵalardy jón-joralǵysyn jasap, úıge shaqyryp, bolmasa, arnaıy izdep baryp, aq batasyn alýǵa asyǵý kerek.
Teris bata - tárbıelik kúshi zor sırek kezdesetin jazalaý túri
Qazaqta tek aq bata emes, "teris bata" degen túsinik te bolǵan. Etnograf Halel Dosmuhamedovtiń jazba derekterinde teris bat - eń aýyr jaza, qarǵys retinde berilgeni aıtylady.
Teris bata kimge berilgen?
- halqyna opasyzdyq jasaǵanǵa;
- ar-uıatyn tókken, áýletti qorlaǵan adamǵa;
- eldiń jolyn, dástúrin mansuq etkenderge.
Bir jaǵynan, bul - qoǵamnan alastatý emes, qaıta qorqytý, jamandyqtan jırendirý arqyly durys jolǵa túsirý maqsatynda qoldanylǵan tárbıe tásili.
Qoldy teris jaıyp berý - osy teris batanyń belgisi. Ádette áke qyzyn túzetý úshin "bulaı jasasań, teris batamdy beremin" dep eskertý jasap, qorqytqan. Iaǵnı bul – aýyr qarǵys emes, tárbıe quraly retinde oryn alǵan sırek joralǵy.
Teris bataǵa mysal retinde "Qyz Jibek pen Tólegen" jyryn qarastyrýǵa bolady. Atalǵan jyrda Tólegenniń teris bata alǵan jeri sıpattalǵan. Osydan keıin onyń isi ońǵa baspaı, aqyrynda jaryq dúnıemen qosh aıtysty. Iaǵnı halqymyz teris batanyń áseri kúshti dep eseptegen.
Kim bata bere alady?
Qazaqta bata berýdiń ózindik erejesi bolǵan:
- Batany kóbine jasy úlken, elge syıly adam beredi.
- Áli ákesi bar adam bata bermegen.
- Kúıeý bala tórde otyrmaıdy jáne bata bermeıdi. Onyń orny - árdaıym ózgeshe, "kúıeý", "jezde" mártebesi.
- Kelin de bata bermeıdi.
- Ájeler tek er azamat bolmaǵan jaǵdaıda ǵana bata bergen.
Batanyń osyndaı júıesi otbasy ıerarhıasyn, úlkendi syılaý dástúrin saqtap kelgen.
Batanyń shyǵý tórkini
Fólklorshylar batanyń shyǵýyna qatysty birneshe pikir usynady. Keıbir ǵalymdar onyń negizi arabtyń "fatıha" nemese "fateke" sózimen baılanysty ekenin aıtady, ıaǵnı alǵys aıtý, duǵa oqý, aq tilek bildirý. "Bata" degen sózdiń túp-tórkini "Fatıha" sózinen shyqqan dep te aıtylady. Paıǵambarymyzdyń (s.a.s) hadısterinde "Fatıha" súresi - eń kúshti duǵa-tilek (bata) ekendigi aıtylǵan. Sebebi "Fatıha" Qurannyń barlyq mazmunyn boıyna qamtyp, "ashýshy, betashar" degen qasıetti atqa ıe bolǵan.
1905 jyly Orynborda jaryq kórgen etnograf-folklorshy Aleksandr Vasılevtiń eńbeginde:
«Kimde-kim qazaq dalasynda bolsa, batanyń halyq úshin qandaı erekshe mańyzǵa ıe ekenin biledi. Bata - qazaq poezıasynyń erekshe túri. Onda adam shyn júrekten shyqqan yqylasyn óleńmen órnektep aıtady», - dep jazylǵan.
Bata qalaı beriledi?
Dástúr boıynsha astan keıin beriletin bata kóbine tabaqty jınamaı turyp jasalǵan. Jasy úlken adam eki alaqanyn betine qaratyp jaıyp, Alladan jaqsylyq tilegen. Dastarhan basyndaǵylar bata kezinde túregelip turýy da qalypty joralǵy bolǵan.
Batanyń mazmuny kimge arnalǵanyna qaraı ózgerip otyrǵan. Máselen, jas adamǵa - til-kózden saq bolýyn, uzaq jolǵa shyqqanǵa - amandyq, úı ıesine - bereke, jas jubaılarǵa - yntymaq tilegen.
Bata qaı zamanda bolmasyn adamdy izgilikke úndeý, úlkenge qurmetti sińirý, jamandyqtan tyıyp, jaqsylyqqa bastaǵan. Onyń ár sózi rýhanı tárbıeniń kórkem úlgisine aınalǵan. Búgingi tańda da bata dástúrin saqtaý - ult bolmysy men tárbıesiniń jalǵasy. Qazaqtyń "batamen el kógerer" dep beker aıtpaǵany anyq.