Búginde qyzǵaldaq týraly sóz qozǵalsa, kókjıegi túrli-tústi gúlderge tolǵan Golandıany eske alamyz. Shyn máninde, qyzǵaldaqtyń «tarıhı otany» asqaq Alataýdyń baýraıy ekeni ǵylymı turǵyda dáleldengen.
10 mln. jyldan astam ýaqyt buryn Tán-SHan taýynyń eteginde bas kıim pishindes erekshe ádemi gúl paıda bolǵan. Osy jerden bastaý alǵan qyzǵaldaq gúli búkil álemge taraldy. Qazirgi tańda álemde qyzǵaldaqtyń 3000-nan astam túri kezdesedi. Olardyń basym bóligi – qazaqstandyq qyzǵaldaqtardyń urpaqtary.
Almatydan bastaý alǵan qyzǵaldaqtar batysqa jıi uzatylǵan. Aldymen Persıada, keıin Túrkıada erekshe gúlder egile bastady. Túrkıada olar alǵash ret kásibı túrde tańdaldy. Onda qyzǵaldaqtarǵa «lale» degen ataý berilgen. Osydan keıin túrik elinde «Lale» esimi jıi qoıylyp, tanymaldyqqa ıe bolǵan. Eýropaǵa qyzǵaldaq tuqymy alǵash ret 1554 jyly ákelinip, «Vena» dárilik ósimdikter baǵyna otyrǵyzylǵan. Al «qyzǵaldaqtar eli» atanyp ketken Golandıaǵa erekshe gúlder 1570 jyly aıaq basqan. Osy kezden bastap Eýropada naǵyz «qyzǵaldaqtar manıasy» bastalady.
Qyzǵaldaqtar týraly qyzyqty derekter
- Qyzǵaldaqtyń keń taralǵan «túlpan» ataýy «túrban» degen sózden shyqqan. Mundaı ataý gúldiń syrt pishini bas kıimge uqsas bolǵandyqtan jáne túrikter bul gúldermen túrban bezendirgendikten berilgen.
- Túrkıada jáne basqa da ıslam elderinde qyzǵaldaq – úılesimdilik pen rýhanı qundylyqtyń sımvoly bolyp sanalyp, oǵan úlken mıstıkalyq mán beriledi. Osman ımperıasy kezinde Túrik jaýyngerleriniń qarý-jaraqtary qyzǵaldaqtardyń sýretterimen bezendirilgen. Mundaı sýret jaýyngerdi jaraqat pen ólimnen qorǵaıdy degen senim uıalatqan.
- Arab álipbıinde «qyzǵaldaq» sóziniń jazylýy «Alla» sózimen sáıkes keletindikten, qyzǵaldaq – Táńirdiń gúli degen maǵynaǵa ıe. Sondyqtan kóptegen ıslam elderinde qyzǵaldaqtyń beınesin sáýlet eskertkishterinen jáne qabirlerden kezdestirýge bolady eken.
- XVII ǵasyrdyń ortasynda Nıderlandyda qyzǵaldaq gúlderi qymbat baǵalanǵan. Mysaly, bir qyzǵaldaq shamynyń baǵasy ortasha aılyq tabysy bar turǵynnyń jalaqysynan 10 ese kóp, baı qolónershilerdiń jyldyq tabysyna teńelgen. Nıderlandy elinde qyzǵaldyq áli kúnge deıin baılyq pen órkendeýdiń sımvoly sanalady.
- Golandıa elinde jyl saıyn sáýir aıynyń sońyna qaraı «gúlder sherýi» ótkiziledi. Mundaı mereke Túrkıanyń Stambýl qalasynda da ótkiziledi. Atalǵan shara naýryz aıynyń aıaǵy men sáýirdiń sońyna deıin jalǵasady eken. Onda qyzǵaldaqtardyń ártúrli sorttary nazarǵa usynylady. Mereke ýaqytynda qyzǵaldaqtardyń ádemiligin kórýge shet elden qonaqtar arnaıy keledi eken.
Qazaqstanda ósetin qyzǵaldaq túrleri
Búginde elimizde qyzǵaldaqtyń 35 túri ósedi. Olardyń 18-i «Qyzyl kitapqa» engizilgen. Bir ókinishtisi, onyń sırek kezdesetin túrleri joıylyp ketip jatqan kórinedi. Onyń sebebi – qyzǵaldaqtar ósetin oryndarǵa adamdar jıi baratyn bolǵan. Osy tusta Qazaqstanda kezdesetin qyzǵaldaq túrleri men tarıhyna toqtalyp ótsek.
Greıg qyzǵaldaǵy – qazaqstandyq qyzǵaldaqtyń bul túri alǵash ret Qarataý taýlarynda boı kótergen. Ataýy Reseı baǵbandar qoǵamynyń prezıdenti Samýel Alekseevıch Greıgtiń qurmetine qoıylǵan. Gúldiń bul túri XIX ǵasyrdan beri jıi ósirilip keledi. Odan qyzǵaldaqtyń eki júzden astam elıtalyq sorttary alynǵan. Greıg gúli Qazaqstanda «Qyzyl kitapqa» engizilgen. Sondyqtan qyzǵaldaqtyń bul túri Aqsý-Jabaǵyly qoryǵynda, Jambyl oblysyndaǵy Berqara botanıkalyq qoryǵynda jáne Ońtústik Qazaqstan oblysyndaǵy taǵy bir mamandandyrylǵan «Krasnaıa gorka» qoryǵynda qorǵaýda tur.
Borshov qyzǵaldaǵy da elimizde «Qyzyl kitapqa» engen. Onyń ataýy gúldi alǵash ret tapqan orys botanıginiń qurmetine qoıylǵan. Qyzǵaldaqtyń bul túri Baıqońyr óńirinde ósiriledi. Borshov qyzǵaldaǵynyń ereksheligi – qumdy jáne sazdyqumdy shólderde boı kóteredi.
Shrenk qyzǵaldaǵy Qazaqstannyń soltústik aýdandarynda ǵana ósedi. Sebebi, bul gúl salqyn aýany jaqsy kóredi. Atalǵan sort Greıg qyzǵaldaǵy sıaqty qyzǵaldaqtyń kóptegen zamanaýı sorttarynyń negizin qalaýshy bolyp tabylady. Alaıda, shrenk qyzǵaldaǵy Qazaqstannyń ǵana emes, Reseıdiń de «Qyzyl kitabyna» da engizilgen. Sondyqtan qyzǵaldaqtyń osy túriniń shamdaryn jınaýǵa qatań tyıym salynady.
Sondaı-aq, elimizde Albert (eki gúldi qyzǵaldaq), Zınaıda, Kaýfman, Kolpakovskıı, Korolkova, Lımannovskıı, Ostrovskıı qyzǵaldaqtary men kesh gúldeıtin qyzǵaldaq túrlerin de kezdestirýge bolady. Bizdiń elimiz áli de qyzǵaldaq túrlerine baı ólke bolyp sanalady.