Qazaq – qashannan toıshyl halyq. «Berekeli jerden mereke ketpeıdi» dep, kóńiliniń keńdigin, darhandyǵyn pash etken halqymyz toıdy qazynaǵa balaǵan.
Bala ómirge kelgendegi shildehanadan bastap, perzent ómirindegi aıtýly oqıǵalardyń eshbirin ataýsyz qaldyrmaǵan ata-babalarymyz búkil mal-múlkin, dáýletin keıde sol bir ulan-asyr toı úshin jınaıtyndaı kórinetini de bar. Sodan ba, «jıǵan-tergeniń toıda shashylsyn» degen sóz kúni búginge deıin tilektiń tilegi bolyp jalǵasyp keledi.
Áńgimeni áriden bastasaq, qazaqtyń toıy – jaı ǵana as iship, aıaq bosatý emes. Ol – tini úzilmeı kele jatqan ozyq ádet-ǵuryptar men salt-dástúrlerdiń jemisti jalǵastyǵy, sabaqtastyǵy pash etiletin taǵylymdy shara. Bolǵan. Degenmen, zaman da, adam da ózgerip, dástúrli qundylyqtardyń deni aıaqasty bolýǵa aınalǵan búgingi tańda qazaqtyń toıy da túrlenip jatyr. Jaqsy jaǵyna bolsa bir jón ǵoı. Ókinishke qaraı, keıingi kezdegi keıbir toılarda ata saltymyzda atymen bolmaǵan yrym-jyrymdar, keleńsiz kórinister boı kórsetýde. Onyń eń soraqysy – úılený toıyna qatysty.
Taıaýda áleýmettik jelilerdiń birinde jarıalanǵan beınejazbadan buryn-sońdy kózimiz kórip, qulaǵymyz estimegen sumdyqqa kýá boldyq. Dap-dardaı eki áıel toı ústinde jelek jamylǵan jas kelinniń aýzyna kezek-kezek jabysyp jatyr. Baqsaq, bireýi – úılenip jatqan jigittiń sheshesi, ekinshisi – ájesi eken. Iaǵnı, ekeýi de – kelinniń enesi esebinde. Al myna tirlikteri ne desek, konfettiń bir ushyn ózderi tistep, ekinshisin kelinge tistetip, táttini bólip jegen túrleri bolsa kerek. Mundaǵy maqsat – ene men kelin bolashaqta bir-birimen aýyzbirlikte, tatý-tátti bolsyn degen yrym-mys. Kórer kózge ersi, mádenıetke qaıshy osyndaı jıirkenishti tirlikke barǵan adamdardyń qylyǵyna qalaı kúımeısiń, qalaı deneń túrshikpeıdi?!
Bile-bilsek, ene men kelin syılastyǵynyń artýy olardyń jurt aldynda aýyz jalasyp, bir konfetti bólip jegenine qarap qalǵan joq. Otbasynda durys tárbıe alyp, úlkendi úlkendeı syılap ósken ádepti, kórgendi qyz bosaǵa attaǵannan keıin de sol ádebinen aspaıdy, ıbaly kelin bolyp, ata-enege laıyqty qurmet kórsetedi. Al kezinde ózi de sonyń ornynda bolǵan parasatty ene jas kelinge «ulymnyń ómirlik serigi», «urpaǵymyzdy jalǵaýshy», «áýlettiń endigi otanasy» dep qaraıdy, bilmegenin aqylǵa salyp úıretip, jańa ortaǵa tez sińisip ketýine septesedi.
Qalaı bolǵanda da, eldiń búgingi ómir úrdisi, turmys-salty basqa. Jas kelinniń basyna áńgirtaıaq oınatyp, aıýdaı aqyryp otyratyn ene de, kúıeýinen buryn enesinen qorqyp, sonyń aıtqanymen ǵana júrip-turatyn kelin de joq. Kerisinshe, kóp jaǵdaıda eneniń ózi kelinge – kelin bolatyn zaman qazir. Ony kúndelikti kórip te júrmiz.
Ótkende bir uzatý toıynda tilek aıtqan qalyńdyqtyń týystary qudaǵıǵa «qyzymyzdy sizge tapsyrdyq» dep jatty. Áldeneshe ret aıtylǵan sol sózge oraı, kúıeý jigittiń jeńgeleriniń biri: «Qyzymyzǵa qıyn bolmaı ma, enesi qandaı adam dep alańdamańyzdar. Qudaǵılaryńyz qumyrsqaǵa da qıanat jasamaıtyn, qaq-soqpen isi joq, óte momyn adam. Qaıta biz sol enesin kelinge amanat qyp tapsyrsaq pa dep turmyz» dep jurtty dý kúldirgeni bar. Qaljyń bolsa da jany bar sóz bul.
Uzatý toılarynda keıingi kezde úrdiske aınalǵan joranyń biri – qalyńdyqtyń artyna qaraı gúl laqtyrýy jáne turmysqa shyqpaǵan qyzdardyń sony alýǵa talasa-tarmasa umtylýy. Buryn mundaıdy áldebir sheteldik serıaldardan ǵana kóretinbiz jáne bul olarda «qalyńdyqtyń laqtyrǵan gúlin qaı qyz alsa, sol qyzdyń joly ashylady, teńin taýyp, kóp uzamaı turmysqa shyǵady» degen yrymmen jasalatyn nárse-tuǵyn. Toıdy erekshe ǵyp túrlendirýige tyrysatyn asabalardyń shyǵarǵany ma álde kınodan kórgenin istegisi kelgen qalyńdyqtyń qalaýy ma, áıteýir qazir uzatylý toıynda gúl laqtyrmaıtyn qyz kemde-kem.
Qazaqy salt-dástúrdiń jaı-japsaryna jetik belgili qalamger Zeınep Ahmetova barǵan saıyn sińisti bolyp bara jatqan bul úrdisti ersi sanaıdy. Zeınep apaıdyń bul oraıdaǵy pikiri: «Qazir qyzdy shyǵaryp salar kezde bir top qyz qalyńdyqtyń artyna turady. Sóıtip turýdyń ózi qazaqtyń qyzdaryna óte yńǵaısyz. Baısyrap bara jatqandaı, úlken-kishiniń, áke-shesheńniń kózinshe gúlge talasý uıat. Kúıeýge tıetinińdi eldiń bári biledi ǵoı, biraq olaı jarıa ǵyp keregi joq. Gúldi laqtyrǵan sátte bári ýlap-shýlap, osy qazir kúıeýge shyǵyp keterdeı aıǵaılaıdy. Biraq qazaqtyń saltynda uzatylatyn qyz gúl emes, taqıasyndaǵy úkisin ózinen keıingi jaqyn sińlilerine bólip berip ketedi. Nege osyny toıda jasamasqa?» – degenge saıady. Oryndy pikir, dáleldi ýájge den qoıyp, qulaq assaq, qanekı!..
Ádette betashar kezinde sálem salatyn kelinniń eki jaǵynda eki jeńge, durysy, eki abysyny turatyny belgili. Olar bul tabaldyryqty jas kelinnen buryn attaǵandyqtan, endigi jerde oǵan jón kórsetip, áýlettiń ózindik tártibin, qalyptasqan salt-dástúrin túsindiredi, aǵaıyn-týyspen tanystyrady, árkimniń jolyn, jónin uǵyndyrady. Sondyqtan Zeınep apaı eki jeńgeniń bul aradaǵy roli zor ekenin aıtady jáne kelinniń qasyna kim kóringendi ákelip, tipti keıde jalańbas, shalbarmen turǵyza salýdy quptamaıdy. «Negizi, jas kelindi talaıǵa deıin úıretetin sol abysyndary bolǵan. Bizde dástúrdiń syrtqy kórinisin ǵana qabyldaıdy, túpki maǵynasyna mán bermeıdi. Ótkende eki kelindi bir kúnde túsirgen ǵoı. Sóıtse, olardyń bireýin esikten, ekinshisin terezeden túsiripti. Ol – ne masqara? Terezeden túsetindeı ol kelin ury ma?! Qazaqta mundaı nárse bolmaǵan. Kelin tabaldyryqty oń aıaǵymen attap kirýi kerek. Tabaldyryqty attaǵan kezde úsh qaıtara sálem jasaıdy, – deıdi.
Jalpy, toıdaǵy soraqylyqtar týraly elden estigenimiz de, ǵalamtordan kórip júrgenimiz de jetip artylady. «Boıaýshy, boıaýshy degenge saqalyn boıapty» demekshi, árkim qıaly ketken, shamasy jetken jerge deıin shalyqtaýǵa, qalyqtaýǵa qumar. Biraq osy taraptaǵy daraqy qylyq, ersi ádetimen ult mádenıetin mansuqtap, ata saltyn aıaqasty etip júrgeni solardyń qaı-qaısysynyń da qaperine kirmeıtini ókinishti.