Qazaqstannyń halyq ártisi, Memlekettik syılyqtyń laýreaty Sábıt Orazbaıdyń anasy Apaqaı jaıly esteligin tyńdaǵanda
****
Ana týraly ańyz da, qanatty sózder de, bolǵan oqıǵalar da, áńgimeler de kóp. Adamzat balasyn nurly dúnıege ákelgen, «álemniń jaryǵyn syılaǵan» (Ǵafý Qaıyrbekov) abzal analar týraly asyl sóz, jaqsy nıet, marapat eshqashan kóptik etpese kerek.
«Dúnıege qan tamyrdaı taraǵan,
Ana – ómir, ana – baqyt, ana – arman.
Ana – búkil tirshiliktiń tiregi,
Bári anadan qýat alǵan, nár alǵan», – dep jyrlaǵanbyz. Men ǵana emes, talaı aqyn jyryna arqaý etti.
«O, ana, abzal ana, ardaqty ana,
Sabyrly, qorǵasyndaı salmaqty ana.
Ulym dep san myń batpan beınet shekseń
Bul dastan myńnan biri – qańbaq qana.
O, ana, abzal ana, kórikti ana,
Kúni-tún jyrlasam da shabyttana,
Ulǵa degen teńizdeı kóńilińniń
Bul dastan – betindegi kóbik qana.
Tersem de sóz asylyn, sóz shyrynyn,
Qaı sóz bar kózin tabar kóp syryńnyń.
Terbetip talbesikti tańdy atyrsań,
Bul dastan – bir mınýttyq kóz shyrymyń…», – dep tebirengen talanttar da az bolmaǵan.
Qazaqstanda memlekettik qyzmettegi áıelderdiń úles salmaǵy – 60 paıyzdy quraıdy eken.
Áıel. Bılik. – Qos uǵym,
Aıtylyp júr osy kún.
Bılese áıel el-jurtyn,
Nesi aıyp, nesi min?
Az ba áıel bı bolǵan,
Aımaǵyna nur bolǵan?
Jerin qorǵap erlerdeı
El aýzynda jyr bolǵan.
Tumar hanym, Ulpandar,
Aqjaýlyqty «sultandar».
Umaı, ana Domalaq,
Elge úlgi dúr jandar…
Ana – qamqor, shyraǵyń,
Shyńda ósken shynaryń.
Ana – ómir, taǵdyryń,
Tirshiligiń – bulaǵyń.
Ulyqtatyp esimin,
Terbetedi qos ulyn:
«Bir qolymen – Álemdi,
Bir qolymen – Besigin!».
Ańyz analar shúkir, az dáriptelip jatqan joq. Al kúni keshe ǵana ómirden ozǵan, keıbirin kózimiz kórgen, keıbirin syrttaı bilgen abzal analardy elge tanytý, ónegesin taratý jasyratyny joq, áli qolǵa myqtap alynbaýda. Qazaq aqyn-jazýshylarynyń, teatr men kıno qyzmetkerleriniń arasynda ańyzǵa aınalǵan analarymyz barshylyq: Olar – Ábish Kekilbaıdyń anasy Aısáýle, Asanáli Áshimovtyń anasy – Tájihan, Asqar Súleımenovtiń anasy Aıtoty, Qaırat Jumaǵalıevtiń anasy Jańylǵanym, t.b. balalarynyń sońyna erip, balapandaryn qanatynyń astynda ósirgen dala qustaryndaı ǵumyr keshti, sol eńbekteriniń nátıjesinde perzentterin arman asqaryna shyǵardy.
Asanáliniń anasy Tájihan 44 jasynda Almatyǵa kelip, 44 jyl osynda ulymen birge turdy. Birge qınaldy, birge qýandy.
«Barlyq analardyń taǵdyry birdeı, uqsas kórinedi. Olardyń kórgen bar aýyrtpashylyǵy, jalǵyz uldyń baqyty, nurly bolashaǵy úshin basynan ótkizgen tar jol, taıǵaq keshýleri sondaı uqsas. Osy jolda qaıran bizdiń sheshelerimizdiń eń aldymen Ardy oılaǵanyn esińe alasyń. Olardyń bar ómiri osy uǵymmen órnekteldi.
Anasy úshin balasy qansha ómir belesinen assa da, qansha ataq-dańqqa bólense de ol – bala. …Anasy úshin sol bala beınesinde qalady.
…Keıde bir oı keledi. Qazaqqa tulǵaly azamattar syılaǵan osyndaı analardyń jıyntyq obrazyn jasap, nege záýlim eskertkish ornatpasqa?!».
Qalı Sársenbaı inimniń «Óner-ómir» (226-bet) atty kitabyndaǵy osy bir oıy meniń áli kúnge esimnen ketpeıdi.
Keshegi alapat soǵys kezinde erlerin maıdanǵa attandyryp, ózderi tylda egin ekken, mal baqqan, perzentterin ósirip-tárbıelegen. Muqaǵalı aqyn jyrlaǵandaı, «Uıyqtamaıtyn tek qana kóz iletin, kózin ilse erine kezigetin» analardyń bir parasy osy jaısańdar.
Qazaq jeriniń ár túkpirinen kelse de, Almatydaǵy zıaly qaýymnyń ortaq anasyna, qazyna-qarıasyna aınaldy. Osy bir jandardyń ónegeli isterin, qadirli qasıetterin búgingi urpaqqa jetkizý «Rýhanı jańǵyrýdyń» bir mańyzdy mindetin júzege asyrǵandyq bolar edi.
Búgin joǵaryda sóz etken abzal jandardyń sanatyna jatatyn, bar ǵumyryn, qyzyǵyn jalǵyz ulynyń jolyna baǵyshtaǵan, sonymen birge «stýdent» bolyp, «kvartırant» bolyp kún keshken, 98 jyl ómir súrgen Sábıt Orazbaıdyń anasy Apaqaı qarıa týraly sóz qozǵamaqpyz.
Qalamger-akterdiń esteliginen:
«…Jaqynda bir tús kórdim.Túsimde anamdy kórdim.Ústindegi kıimderi aqsha bulttaı appaq, biraq aıaǵy jalańaıaq. Men suraq qoıaıyn desem, qoıǵyzbaıdy, maǵan qarap: «Men Almatyǵa emes, kelesi jyly (osy sózin kózi tirisinde, burynyraqta da aıtqan bolatyn) alǵashqy qar jaýǵanda taýǵa ketemin degenmin. Appaq bolýym sodan», – dedi de, burylyp kete berdi.
Anamnyń aty – Apaqaı. Appaq aı degen sózden alynǵan ǵoı. Bar kórgenim osy. Osylaısha tún ortasynda shyrt uıqymnan oıanyp kettim. Uıqym ashylyp ketti. Sveta:
– Ne boldy, terlep kettiń ǵoı? – dedi.
– Anamdy kórdim. Anyq kórdim. Appaq torǵyndaı edi,– dedim de, júgirip ústel basyna baryp, aıtqan sózderin jazyp qoıdym. Kóp nárse esime tústi. Anashym Almatyǵa kelip qansha qıyndyq kórse de shydady ǵoı. «Men kóp qıyndyq kórgen adammyn. Ákeń Qońyrbaı ómirge qushtar, ázilge usta, sózge sheshen adam edi. Ujymsharda brıgadır bolyp eńbek etti. Aıtatyn sózin ázilmen, astarlap jetkizetin jaryqtyq. Toǵyz qursaqtan qalǵany – qyzy Zerhan, eń kenjesi mynaý sen ediń, balam. Aıtpaqshy, aǵań Myrzabaı – muǵalim edi. Kóp oqıtyn, kóp biletin. Áskerden qaıtyp oralmady», – dep aıtyp otyrýshy edi.
Zerhan ápkem 96 jasynda dúnıe saldy. Maǵan «nemenege jap-jas bolyp aýyra beresiń» dep ylǵı ursatyn.
«Ártis bolý ońaı emes, balańnyń kóńilin alańdatpa…»
Mektepti bitirgenimde aýyldaǵy aqsaqaldar maldárigerdiń oqýyna túsýge uıǵarym jasady. Shynynda aýylǵa maldáriger óte qajet edi. Ol oqýǵa tústim de. Biraq ary qaraı oqýǵa qulqy-peıilim bolmady. Onyń ústine ómir de meniń yńǵaıyma beıimdelgendeı boldy. Óner ózine tartty. Aqyry konservatorıadan bir-aq shyqtym. Anama rıza bolatynym, «óz taǵdyryńdy óziń sheshkin» dep jolyma bóget bolmady. Qarıalar «Balań ártistiń oqýyna túsipti. Obal-aı, endi kúniń ne bolmaq. Qyzyń Zerhannyń qolyna baratyn shyǵarsyń» dep mazasyn ala bergen ǵoı. Nyshankúl degen abysyny kelip:
– Áı, nemene, jarym kóńil adamnyń árqaısysyń bir janyna tıe beresińder. Balasy keledi, máseleni sheshedi, – dep bárin keri qaıtarady. Sosyn apama qarap:
– Qapa bolma, el ishinde otyrsyń ǵoı. Qıyndyq bolsa, shyda. Ózim kelip qolǵabysymdy jasaımyn. Ártis bolý ońaı emes, balańnyń kóńilin alańdatpa, oqýyn durystap oqyp, túzý júrip-tursyn. Sony qulaǵyna quıyp otyr, – deıdi.
– E, meni Qudaı alady deısiń be, jazda kelgeninde otyn-sýymdy daıyndap berse boldy. Qıyndyqqa shydap úırengenmin, – dep anam ózin-ózi qamshylap qoıady eken.
Birinshi kýrsty bitirgesin demalysqa shyqtyq. Aýylǵa bardym. Anam ekeýmiz kóp áńgimelestik.
– Osy demalysta úı-jaıdy, ózim ekken 40 túp (ózderi bıik) aq terek, kók terekterimdi satamyz da, Almatyǵa kóshemiz, – dedim.
– Qaıda baramyz?
– Almatyǵa baramyz.
– Ol jaqta qaıda turamyz?
– Páter jaldaımyz…
– Oǵan aqshany qaıdan tabamyz? Almatyda kómektesetin, qaraılasatyn ne aǵaıyn, ne tanys joq qoı, – dep biraz únsiz otyrdy. Meniń de jaǵdaıymdy oılady ma, aqyry kóndi.
Sonymen ne kerek, Almatyǵa kóshtik. Apam:
– Myna kishigirim qara qazandy ala keteıik, – dep qoıarda-qoımaı álgi qazandy qapshyqqa salǵyzdy. Qarabulaqqa, odan ári Saıramǵa aýyldyń ógiz jekken arbasymen jettik. Aýyl kádimgideı dúrligip, keıbir aǵaıyndar kózine jas alyp, bizdi shyǵaryp saldy.
– Áı, bul kim ózi, jylaǵany nesi jamandyqqa bastap, Alataýdyń baýraıyndaǵy ásem qalaǵa bara jatyrmyz, joldaryń túskenderiń bizge kelip turasyńdar, – dep anam úı-jaıy bar adamdaı kóńilin kótere sóıledi.
Shirkin, jastyq-aı deseńshi. Batyrsyń da, batylsyń-aý. Shynynda túgimiz joq. Qaıda turatynymyz da belgisiz.
Polıtehnıka ınstıtýtynda oqıtyn Ádilhan, Kamo deıtin jigitter bar edi, solarǵa kóship baratynymyzdy aıtyp hat jazyp jibergenmin. Ol hat jetti me, jetpedi me, ol jaǵy belgisiz. Pýshkın kóshesinde bir bólmeli páterde turatyn. Sonymen, Almatyǵa jettik. Ádilhandardyń páterine keldik. Anama qarap qoıamyn, kózi muńdy. Myna qyzyqty qara. Ádilhan, Kamo, Seıit ujymsharǵa jumysqa ketetin boldy da, úıde sheshem ekeýmiz qaldyq. Kúni boıy sabaqtamyn. Anda-sanda tıyn-teben tóleıtin jumys kezdesse, ony atqaramyn. Ondaıda kóńildenip qalamyz. Bizdiń kezimizde sabaqtan qalý nemese keshigip barý degen oıymyzda bolmaıtyn. Tártip kúshti edi. Toqpanov qaqqanda qanyńdy, soqqanda sólińdi alady. «Bolsań bol, bolmasań bordaı toz! Óner joly aýyr jol, on ekide bir gúlderiń ashylmaı jatyp qıqaıyp, syqaımańdar, kókirekterińdi kótermeńder. Kim bolatyndaryń áli belgisiz» dep bizdi keýdemizden basyp qoıatyn.
Sabaqta júrgende anam ne istep jatyr eken dep oılaımyn. Birte-birte Almatyǵa úırenip, dúkenderge baryp, ózi sıaqty qazaq kempirlerimen sóılesip, tanysa bastady. Keshke ekeýmizdiń basymyz qosylǵanda «Oıpyrmaı, myna orystaryń tipti kóp eken ǵoı, qaıda barsań osylar. Jumys isteıtin qazaqtar eken ǵoı, jazǵandar» dep aıtyp otyratyn.
Áńgimeni jazyp alǵan — Sársenbek Bekmuratuly.
Jalǵasy bar