Жаңа жыл алдында экономикалық ахуалға ден қойып, келер жылдан не күтерімізді болжап-бағамдайтынымыз рас. Десе де, осы тұста арнайы маманның сараптамасына жүгінгеніміз абзал. Аqshamnews.kz тілшісі экономист Айбар Олжайдың пікірін алып, жыл аяғында әлемде болып жатқан экономикалық құбылыстардың Қазақстанға әсері жайлы, 2026 жылы ескеру керек қаржылық құйтырқылықтар туралы сұрап білді. Қымбатшылықтан қиналмай өтіп, келер жылы қаржыңызды дұрыс басқарғыңыз келсе, материалды мұқият оқыңыз.
Айбар Олжай
экономист, қаржы сарапшысы
Доллар неге арзандады? Енді күтеміз?
Айбар Олжайдың айтуынша, қазіргі теңге бағамын түсіну үшін алдымен әлемдегі жағдайға қарау керек. Көптеген ірі орталық банк инфляция бәсеңдей бастаған соң, базалық мөлшерлемелерін біртіндеп төмендетуге дайындалып жатыр. АҚШ-тағы Федералдық резерв жүйесі де (ФРЖ) мөлшерлемені 0,25 пайыз пунктке түсіру жоспарын талқылап жатыр. Бұл бүкіл әлемге соғылған сигнал болды.
"Дәл осы уақытта біздің Ұлттық банк керісінше, инфляцияны қатаң бақылауда ұстау үшін "қырандар" позициясын таңдады да, базалық мөлшерлемені өте жоғары деңгейде сақтап қалды. Жыл басынан бері 18% деңгейінде ұстап отыр. Соның нәтижесінде арбитраж үшін өте қолайлы мүмкіндік пайда болды", - дейді Айбар Олжай.
Не жағдай болды?
-
Әлемде доллар мен еуродағы кірістілік төмендеп барады;
-
Қазақстанда теңгемен салынған қысқа мерзімді қағаздар (Қазынашылық облигациялар, депозиттер) өте жоғары кіріс береді;
-
Инвесторлар да, спекулянттар да долларын сатып, теңге активтерін сатып ала бастады – себебі теңгеде табыс жоғары, ал кейін қайтадан долларға оралуға болады.
Сондықтан да теңгеге деген қысқа мерзімді сұраныс күрт өсіп, биржада долларды жаппай сатып, теңге алған ойыншылар көбейді. Қысқа ғана уақытқа доллар 494 теңгеге дейін түсті. Бұл - нарықтағы "тепе-теңдік бағамы" емес, артық капиталдың аз уақыттағы шабуылының нәтижесі.
Доллардың арзандауы да - қауіп. Неге?
Сарапшының пікірінше, бұл жақсы сияқты көрінгенімен, ішкі жағынан тәуекелі де бар. Үкімет бюджетке Ұлттық қордан ақша аударғанда, оны алдын ала белгілі бір бағаммен жоспарлайды. Мысалы, шамамен 540 теңгенің айналасында жылына 2,2 трлн теңге трансферт керек болса, "осынша доллар сатамыз" деп есеп жасалады.
"Егер нарықта доллар 500-ге дейін түсіп кетсе, сол 2,2 трлн теңгені жабу үшін Ұлттық қордан көбірек доллар жағуға тура келеді. Әлбетте, бұл қордың жағдайын әлсіретеді", – дейді Айбар Олжай.
Сарапшы болжамы қандай?
Сондықтан экономистің базалық сценарий ұсынды:
-
қысқа мерзімде (алдағы айлар) – теңге бағамы 500 шамасында "ойнап", бірақ 540 айналасындағы деңгейге қайта жуықтайды;
-
орта мерзімде – Ұлттық қор мен бюджетке ыңғайлы болатын дәліз сақталуы керек, әйтпесе қор ресурсы тым тез тозады.
ҚҚС 16%-ға өссе, кім ұтылады: бизнес пе, халық па?
ҚҚС мөлшерлемесін 16 пайызға көтеру бастамасы көпшілікті шошытқаны рас. Айбар Олжай бұл жерде ең маңызды нәрсе – ҚҚС-тың табиғатын дұрыс түсіну дейді.
"ҚҚС атауы "салық бизнестен алынады" дегендей көрінгенімен, шын мәнінде ол - тұтынушы түптеп келгенде төлейтін салығы. Яғни дүкендегі, сервистегі, қызметтегі әр чекпен бірге сол салықты халық өзі төлейді", – дейді ол.
Салық бағаға қалай әсер етеді?
Алдымен ҚҚС-қа қатты тәуелді секторлар:
- Сауда (дүкендер, супермаркеттер);
- Қызмет көрсету (кафелер, салондар, тұрмыстық қызмет);
- Кейбір импортқа тәуелді тауарлар.
Бизнеске соққы қай тұстан тиеді?
- Ұсақ және шағын бизнес үшін басты мәселе – өтімділік пен сұраныс;
-
Егер халықтың қалтасы қысыла бастаса, айналым азаяды;
-
Бағаны толық көтерсе – клиент кетеді, көтермесе – маржа қысқарады.
Қарапайым тұтынушыға әсері:
- ҚҚС – жанама салық, сондықтан оның салмағы чекке келеді;
-
Баға өсімін бірден бәрі сезбеуі мүмкін, бірақ 2026 жылы біртіндеп "жоғары базамен" өмір сүруге көшеміз;
-
Әсіресе табысы төмен отбасылар үшін бұл ауырлау тиеді.
"2026 жылдың екінші жартысынан бастап жаңа бағаларға үйреніп, инфляция біртіндеп баяулайды деген сценарий бар. Бірақ 2025–2026 жылдар – қымбатшылыққа бейімделу кезеңі болады", – дейді экономист.
"Халық біртіндеп қолма-қол ақшаға көшеді"
Әлеуметтік желіде ҚҚС, баға, тарифтер, ипотека, азық-түлік жайлы шағым көп. Бірақ бұл үн жоғарыға "өтпей" жатқандай әсер бар.
"Егер елдегі өзгерістерге біздің реакция тек әлеуметтік желідегі эмоция деңгейінде қалса, ол саясат пен экономикадағы нақты шешімдерге толық әсер ете алмайды. Бізде ресми арналар арқылы ұсыныс, сараптама, балама нұсқалар аздау түсіп жатыр", - дейді сарапшы.
Бұл тенденция жалғаса берсе, қандай қауіптер туындайды?
-
Сенім дағдарысы. Халық "айтып жатырмыз, бірақ ештеңе өзгермейді" деп ойлай бастайды;
-
Көлеңкелі экономика. Салық өседі, бірақ адамдар оны айналып өтудің жолын іздейді – конверт, қолма-қол, "чексіз" сауда көбейеді;
-
Әлеуметтік жарылыс тәуекелі. Ұзақ уақыт жиналған экономикалық ашу бір уақытта, күтпеген триггерден кейін шығуы мүмкін.
Сондықтан экономистің ойынша, реформа әзірлеушілері мен қоғамның арасында түсіндіру жұмысы ғана емес, кері байланыс жүретін нақты арналар керек:
-
Бизнес қауымдастықтарының ұсыныстары;
-
Сарапшылардың балама есептері;
-
Ашық тыңдаулар, шынайы талқылаулар.
"Қымбатшылық кезеңінде қалай қорғанамыз?" – отбасы бюджетіне кеңес
Көпшілік үшін ең маңызды сұрақ – макроэкономика емес, өзінің отбасылық бюджетін қорғай алу. Яғни, қымбатшылық туса қайтпек керек? Айбар Олжайдың позициясы мұнда да айқын.
Жинақсыз өмір сүру – ең үлкен тәуекел
"Қазір теңгемен депозит жинақтау үшін өте тиімді кезең. Базалық мөлшерлеме жоғары, сәйкесінше депозиттің кірісі де жаман емес", - дейді сарапшы.
Ең әуелі – қауіпсіздік жастығы
– Кем дегенде 3–6 айлық шығынды жабатын соманы теңгеде жинап қойған дұрыс;
– Жалақы түскен сайын аз ғана бөлігін тұрақты түрде депозитке жіберу – ең қарапайым, десе де ең мықты қорғаныс.
Қолда барды долларға жұмсаудың қажеті жоқ
Теңге қазір жоғары пайыздың арқасында жақсы табыс беріп тұр. Сол үшін барлық ақшаны бірден долларға аудару да тиімді емес. Әр отбасы үшін қарапайым нұсқа:
– негізгі бөлігі – теңгедегі депозитте;
– ұзақ мерзімді мақсаттарға (оқу, ірі сатып алу) – аз ғана бөлігін валютада ұстауға болады.
Қарызға абай болу
Айбар Олжай 2025–2026 жылдарды "қымбатшылық кезеңі" деп атайды. Мұндай кезде тұтынушылық несиені көбейту – тәуекел.
Мүмкін болса, жаңа несие алмау, бар қарызды азайтуға тырысу – анағұрлым қауіпсіз тактика.
Үлкен сатып алуларды "жеті рет өлшеп, бір рет кесіңіз"
Статус үшін, "мода үшін" алатын заттарды кейінге қалдырған дұрыс. Ал денсаулық, білім, жұмыс құралы сияқты шынымен қажет нәрселерге келгенде – "қазір алған дұрыс па, әлде күткен дұрыс па?" деген сұраққа ақылмен жауап беру керек.
Ең мықты қорғаныс – өзің
Экономистің ойынша, ұзақ мерзімді қорғаныс тек депозит емес: қосымша дағдылар, қосымша табыс көзі, білімге инвестиция – кез келген девальвациядан да жақсы қорғайды.