Битбоксинг – адамның дауыс аппараты мен ауыз қуысы арқылы түрлі әуендер мен ритмдер шығару өнері. Көбіне ол хип-хоп мәдениетімен байланыстырылады және мәдениеттің "бесінші элементі" аталады.
Ғаламтор деректеріне сүйенсек, битбоксинг алғаш рет 1980 жылдары Нью-Йоркте пайда болып, кейін бүкіл әлемге тараған. Енді бір деректер бойынша, одан ертеректе 1960 жылдары Африка тайпаларында аспап орнына ауыз қуысы арқылы дыбыс шығару арқылы пайда болған көрінеді. Алғашқы битбокскерлердің қатарында Doug E. Fresh, Biz Markie және "Fat Boys" тобының мүшесі Buffy бар. "Битбоксинг" атауы ағылшын тіліндегі "beatbox" сөзінен шыққан. Бұл сөз алғашқы драм-машиналардың (ағылш. drum machine) атауы болған.
Бүгінде қазақ жастары да бұл өнерден кенде емес екенін танытып жүр. Қазір заманауи орындаушылар оны тіпті домбыра сынды дәстүрлі аспаптармен үйлестіріп, ерекше стиль қалыптастыруда. Бұл – жаңа мен дәстүрлі өнердің тоғысқан тұсы десе болатын шығар. Әлеуметтік желіге жүктелген битбокс өнері көптің көңілінен де шығып жүр.
Қазақстанда битбокс жанры 2005-2010 жылдары кеңінен таныла бастады. Vidmen, Vox Acapella сынды топтар осы өнерді елімізде алғаш топ меңгерген.
Шетелдің хип-хоп мәдениетімен байланыстырылатын битбоксты "өзіміздің" өнер деуге негіз бар. Оның өзгеден келген жанр екендігіне таласпасақ та, кейбір шығармалар мен қазақтың күй өнеріне қарап, сондай ой келеді. Бұл өнердің қазаққа да жат емес екеніне дәлел болар дерек те жоқ емес. Қазақ мәдениетінде көмей арқылы әуен салуы дәстүрлі әннің қай-қайсысында да бар. Битбокста негізінен ауыз бен жақ қатысқанымен, негізгі дыбыс көмейден шығады. Осы күні күйді ешбір аспапсыз орындап жүрген өнерпаздарымызда сөзімізге тұздық болары анық.
"Көмеймен шертілген күй: Таласбек Әсемқұловтың тағылымы"
Белгілі жазушы, күйші әрі сыншы Таласбек Әсемқұлов өзінің "Талтүс" романында айдауда жүріп, домбырасыз қалған күйшілердің көмейімен күй шерткенін жазады. Бұл кеудесінде сайраған күй күмбірін ұмытпау үшін жасалған қадам болса керек. Бір жағы, өнерге адалдықтың, рухани беріктіктің айқын көрінісі.
Романдағы басты кейіпкер Сабыт ақсақал да күйді тек аспаппен емес, көмей арқылы жеткізген. Осы тұста бұл дәстүрдің қазіргі битбокспен үндестігін байқау қиын емес. Демек, адамның даусын музыка құралына айналдыру қазаққа да жат емес.
Шығарма кейіпкері Әжігерей атасы Сабыттың айналасына жиналған небір өнерлі адамдардың кереметтей ғып айтқан аңыз әңгімелеріне құлағын түріп өседі.
Романда Сабыт ақсақалдың келген қонақтарды домбырасыз күй ойнап, өнерімен жұртты таңқалдыратыны айтылады. Итжеккенде айдауда жүрген кезінде білетін күйлерін ұмытып қалмайын деп, әуенін ыңылдап айта беріпті. Содан келе-келе қасындағы тұтқындарға көмейімен күй тартып беретін болыпты. Бұл да қолындағы домбырасын тартып алса тілімен, тілін кесіп алса көкірегімен күй шерте беретін күйші туралы аңыз іспетті әсерлі-ақ.
Таласбек Әсемқұловтың өзі "Өнердің ішіндегі ең қасіреттісі әрі ең мейірімдісі – күй" деп жазған еді. Ол үшін өнер – бабадан балаға жеткен киелі мұра, халықтың рухани қуаты. Әсемқұловтың "Талтүс" романы 2001 жылы "Сорос-Қазақстан" қоры ұйымдастырған әдеби байқауда жеңімпаз атанып, кейін АҚШ-та жарық көрді. Америкалық сыншылар бұл шығарманы "музыка туралы жазылған ең үздік романдардың бірі" деп бағалады.
Осы күні табиғаттағы судың сылдыры, желдің уілі, түрлі аң-құстың дыбыстарын айна-қатесіз келістіріп салып жүрген өнерпаздар жетерлік. Сондай өнерлі жастардың бірі 26 жастағы этно-музыкант - Айзада Кемел. 10 жасынан бері музыка мектебінде домбыра аспабынан дәріс алған ол қазір 10 шақты аспапта ойнай алады. Кейінгі 3-4 жылдан бері бұл өнеріне өз дауысымен құстың сайрғанын, қасқырдың ұлығанын, жылқының дүбірлеп шапқанын салып жүр. Биыл осы өнері ресейлік белгілі тележүргізуші Андрей Малаховтың назарына ілініп, оның "Песни от всей души" бағдарламасына шақырту алып, қазақтың төл аспаптарын танытып келген жайы бар.
Қазақтың дәстүрі әні мен күйін дәріптеп жүрген Айзададан битбокс пен өзі салып жүрген өнерді не байланыстыратынын сұрап, сөзге тартып көрдік.
"Барлық түркі тілдес елдерде көмеймен ән айту дәстүрі бар. Құстар мен аңдарды дауыспен салу Саха елдерінде көп тараған. Қазақтарда ең алғаш құстар мен аңдардың дауысын салу аспаптарда орындалған. Домбыра , қыл қобыз, сыбызғы аспаптарында аңыз күйлердің ішінен “Ақсақ қаз” , “Ақсақ құлан”, "Жалғыз қаз” және т.б. сияқты көп күйлерді кездестіруге болады.
"Негізі битбокс өнерінің тамыры вокалдық перкуссияны пайдаланатын африкалық дәстүрлі музыкада жатыр. Бұл оймен аса келіспеймін. Біздің қазақтарға көмеймен ән айту көбірек жатады. Кезінде жорықтарға шыққан кезде де ата-бабаларымыз қолданған дейді. Бірақ битбокс өнерін қазақ өнеріне жатқызбас едім. Негізі бір біріне ұқсастығы сол көмейді қосу болмаса , басқа ұқсастық көрмедім", - дейді ол.
Өзі бұны тек табиғат, аң мен құсқа еліктеу деп санайтынын жеткізді.
Десе де, битбокста қазақтың баласының да таласы барын көрсетіп, өнерімен танытып жүрген жастар жетерлік. Солардың бірі - Жалғас Сүлейменов. 12 жасынан бері битбоксқа қызыққан ол 15 жылдан бері бұл өнерін өзіне серік етіп келеді. Бір сәтте 5 бірдей дыбысты орындай алатын ол әлеуметтік желіде өнерімен тәнті етіп жүр.
Битбокс - екінің бірінің қолынан келетін өнер емес, дейді оны меңгергендер. Бұл жанрды үйрену үшін кемінде 4-5 жыл уақыт кетеді екен. Техникасы ауыр, тыныс алу жолына, әсіресе, ауызға көп күш жұмсалады. Битбоксшылардың айтуынша, ауыз жиі талып қала береді.
Қалыптасқан түсінік бойынша битбокс бізге батыстан келген. Дейтұрғанмен, 15-20 жылдан бері бұл өнерге қызығушылық танытып, оны меңгерген қазақ жастары битбоксты бағындырып алды деуге болады. Тіпті оны ұлттық өнермен де үйлестіріп, тыңдармандарды таңдай қақтырып жүргендері қаншама. Бұл – ұлттық өнеріміздің жаһандық деңгейде жаңаша түрленіп, жаңа тыныс алып келе жатқанының дәлелі.