Мектеп асханасында қандай тағамдар дайындалғаны жөн? Оқушының сабаққа ынтасы мен көңіл күйі орнықты болуына тағамның әсері бар ма?
Мектеп қабырғасындағы баланың күн тәртібі тек сабақ оқу мен үй тапсырмасын орындаумен шектелмейді. Оның ойлау қабілеті, зейіні мен мінез-құлқы – бәрі де дұрыс тамақтануға тікелей байланысты. Зейіннің тұрақтылығы мен есте сақтау қабілетінің сапасына ең алдымен тағамның құрамы мен режимі әсер етеді.
Дұрыс тамақтану – денсаулық пен зейін кепілі
Баланың миы белсенді дамып жатқандықтан, оған дәрумендер мен пайдалы майлар, ақуыз бен көмірсулар теңдей қажет. Таңғы ас — оқушының күні бойғы сергектігінің негізі. Егер бала таңертең тек бір шыны шаймен немесе тәтті тоқашпен шектелсе, бірнеше сағаттан кейін қан құрамындағы қант төмендеп, шаршау мен ашушаңдық пайда болады. Мұндай күй зейінді төмендетіп, сабаққа қызығушылықты азайтады.
Сол себепті мектеп асханасында берілетін тағамдар баланың жас ерекшелігіне, тәуліктік энергия қажеттілігіне сай болуы тиіс. Ас мәзірінде міндетті түрде ақуыз көзі (ет, жұмыртқа, балық), көкөніс пен жарма тағамдары, сондай-ақ сүт өнімдері болуы керек. Бұл тағамдар тек қарынды тойдырмай, ағзаны қуаттандырады.
Қант пен фастфуд – жасырын қауіп
Қазіргі таңда балалар арасында фастфуд пен тәтті сусындарға әуестік артқан. Мұндай өнімдер тез энергия беріп, қысқа мерзімді сергектік сыйлайды. Бірнеше сағаттан соң бала қайта әлсірейді, ашуланшақ немесе енжар күйге түседі. Бұл – қан құрамындағы глюкозаның күрт өзгерісінен туатын табиғи реакция.
Сондықтан мектеп асханасында газдалған сусындар мен майлы фастфуд тағамдарына шектеу қойылып, олардың орнына пайдалы баламалар ұсынылуы маңызды. Мысалы:
• Құнарлы сорпа мен ботқа;
• Көкөніс салаттары;
• Айран немесе сүт негізіндегі сусындар;
• Кепкен жемістер мен жаңғақтардан жасалған десерттер.
Жауапкершілік – мектеп пен ата-анадан
Дұрыс тамақтануды тек асхана қызметкерлерінің міндеті деп қарауға болмайды. Бұл – мектеп әкімшілігі, мұғалімдер мен ата-аналар арасындағы ортақ жауапкершілік. Үйде баланың ас мәзірі мен тамақтану мәдениетін қалыптастырмай, мектептегі бір реттік түскі аспен нәтижеге жету қиын.
Егер бала тағамның пайдасы мен зиянын түсініп өссе, ол болашақта өз денсаулығына бейжай қарамайтын, саналы ұрпақ болып қалыптасады.
Биыл Қазақстанда мектеп асханаларын дұрыс, пайдалы тағамдарға ауыстыру бойынша бірқатар маңызды өзгерістер енгізілді. Денсаулық сақтау министрлігі бекіткен жаңа тағамдық стандартқа сәйкес:
• Тағам құрамындағы тұзды 5 есе, қантты шамамен 3,6 есе азайту.
• Көкөніс, жеміс, сүт өнімдерінің мөлшерін арттыру талап етіледі.
• Газдалған сусындар, фастфуд, тәтті кәмпиттер, майлы және тұзды ет өнімдері сияқты зиянды тағамдарға тыйым салу.
• Мектеп буфеттерінде жеңіл көмірсулар (гамбургер, чебурек т.б.) сатуға шектеу енгізу.
Тегін ыстық тамақ – Бастауыш сынып оқушыларына және әлеуметтік осал топтағы балаларға тегін ыстық тамақ ұйымдастырылды.
Оқушылардың тамақ мәзірінде тұз, қант және май көп кездеседі, ал көкөніс, жеміс, сүт өнімдері жеткіліксіз. Бұл балаларда артық салмақ, тәбеттің бұзылуы, энергия тапшылығы сияқты мәселелерге әкеледі.
• Кей мектептерде ыстық тағам дайындайтын асхана жоқ, азық-түлік жеткіліксіз немесе сапасы төмен.
• Асхана мәзірін бақылау, жеткізушілердің сапасын бағалау және санитарлық-гигиеналық талаптардың орындалуы жеткіліксіз.
Маман пікірі
Педиатр-дәрігер Айжан Сәрсенова:
«Мектеп жасындағы баланың ағзасы белсенді өсіп жатқандықтан энергияны көп қажет етеді. Сол себепті күніне үш негізгі және екі қосымша тамақтану режимін сақтау маңызды. Бала күн сайын ет, балық, жұмыртқа сияқты ақуызға бай өнімдерді жеуі керек. Ал фастфуд пен газдалған тәтті сусындар жүйке жүйесіне және асқорытуға зиянын тигізеді. Олар уақытша сергектік сыйлағанымен, ағзаны әлсіретіп, иммунитетті төмендетеді. Әсіресе күз-қыс мезгілінде балалардың мәзіріне көкөніс пен сүт өнімдерін жиі қосқан дұрыс».
Нутрициолог Динара Әлімбек:
«Оқушылардың ойлау қабілеті мен зейініне В тобы дәрумендері, Омега-3 май қышқылдары, темір мен магний элементтері ерекше әсер етеді. Мысалы, ботқа, қарақұмық, жаңғақ, жұмыртқа мен балық – ми қызметін жақсартатын табиғи көздер.
Мектеп асханасының мәзірін жасағанда калория саны ғана емес, тағамның қоректік құндылығы мен тепе-теңдігі де ескерілуі тиіс. Тәтті тоқаш пен картоп фри емес, көкөніс қосылған ботқа немесе ет көжесі баланың оқу қабілетіне әлдеқайда пайдалы».
Қорытынды
«Ас – адамның арқауы» деген қазақтың нақылы мектеп жасындағы балаларға да тікелей қатысты. Дұрыс ұйымдастырылған асхана мен сапалы тағам – оқу үлгеріміне, мінез-құлық тұрақтылығына және жалпы өмірлік энергияға әсер ететін басты фактор.
Сондықтан мектеп асханасындағы әр табақ тағам – жай ғана ас емес, баланың болашағына салынған инвестиция екенін ұмытпайық.