Qazaqty san myńdaǵan dáýirden beri saqtap turǵan rýhanı dińgek
Ata-babamyz óziniń ómir saltyna óte berik bolǵan. Jaı túsip, jaý shaýyp jatsa da, izgilikten aınymaǵan. Syılaý men syılasa bilýdiń qadirin uǵynǵan. Artyq qylyqty aǵattyqqa balaǵan. Sonyń nátıjesinde el abyroıyn saqtap, urpaqtan-urpaqqa amanattaǵan.
Qoǵam qaıratkeri Zeınep Ahmetova «Batys zańǵa, shyǵys dinge baǵynady, al qazaq «uıat bolady» qaǵıdatyn bıik qoıǵan» deıdi. Rasynda, saıyn dalanyń tósinde jartylaı kóshpeli ǵumyr keshken kóshpendiler ár nárseniń astaryn tereń bilgen.
Álem halyqtarynyń dástúr-salty san túrli. Árqaısysynda qundylyq ta árqıly. Batys elderi zańda jazylmaǵannyń bárin jasaıtyn kórinedi. Odan attasa, sottalatynyn biledi. Ol jazanyń óteýi óte aýyr bolady. Sóıtip, abaqtynyń arǵy jaǵynan bir-aq shyǵýy yqtımal. Olar sony oılaıdy. Medaldiń ekinshi jaǵy da bar. Zańda jazylmaǵannyń barlyǵyna nazar aýdarady. Tipti, shekten shyǵyp, oǵash qylyqqa barady. Óıtkeni, ol jaqta «adam túgili, jan-janýardyń» quqyǵy qorǵalǵan. Keıde asyryp-aq jiberedi. Arǵy jaǵy aıtpasa da túsinikti.
Dúnıe bir qyzyq tylsym ǵoı. Shyǵys halyqtarynyń tanym-túsinigi ózinshe bir erekshe. Taıaý shyǵys halyqtaryn mysalǵa keltireıik. Shyǵys – dinge qatty moıynsunady. Qasıetti kitaptaǵy jazylǵan qaǵıdany buzsa, kúnáǵa batady dep uǵady. Munyń óteýin baqı dúnıede tartady dep senedi. Sondyqtan dinniń aıtqanyna baǵynyp, kún keshýdi qup kóredi. Munda da oılanatyn nárse kóp. Bul álemde názik jandylar men balanyń júrip-turýyna baılanysty shekteý baıqalady. Búrkený, tumshalaný, oqshaýlaný syndy nárseler kózge uryp turady. Bárine topyraq shashpaımyz, degenmen shyndyǵy solaı.
Dúnıede kóshpendi ǵumyr keship, batys pen shyǵys mádenıeti men órkenıetine batyr babalarymyz úlken úles qosty. Osy rette dana halqymyzdyń da óz dúnıetanymy aıryqsha. Qazaq «ólimnen de uıat kúshti» deıdi. Qandaı ǵajap sóz deseńizshi. Sonymen birge, «qyzǵa qyryq úıden, ulǵa otyz úıden tyıym» salǵan. Sonda qazaq halqynyń dástúrli ǵumyr saltynda «uıat» izgi is sanalady. Buny bárinen bıik ári joǵary qoıyp tur.
Osy kúni uıatty jıyp qoıatyn jaǵdaıǵa jettik. Kúndelikti qaınaǵan tirshilikte ar-ıba qalyp bara jatqan sıaqty. Osyndaı ózekti rýhanı máseleni kóterip, oqyrmanǵa oı túrtki salýdy jón kóremiz.
ULY UǴYM
Jahandaný degenimiz – jutylý. Bárimiz zamanǵa saı bolýǵa tyrysamyz. Qınalyp kún keshýden jalyqqandaımyz. Qajyǵan adam jeńil qarajatqa qumar. Qaıda mol tabys, sonda moıyn buramyz. Alǵashqy kezekte materıaldyq qundylyq alǵa shyǵady. Máseleniń baıybyna barmaımyz. Kisige kúıe jaǵylsa da, beıqambyz. Lajy bolsa, ózimizdiń qara basty kúıtteımiz. Arasynda adaldyqty ysyryp qoıamyz. Jyǵylǵanǵa judyryq bolǵansha, túzeıik. Qoldan kelse, demeıik. Bul – adamzatqa ortaq altyn minez!
Baıaǵyda bireý aıtqan eken «adamdar qaıda asyǵyp bara jatqanyn bilse, asyqpas edi» dep. Shynynda da, qaýyrt qımyldaımyz. Búginde «adam ózgerdi me, álde zaman ózgerdi me eken», ol jaǵyn kim bilsin?! Bizdińshe, ekeýinde de ózgeris seziledi. Qysqa ǵana ǵumyrda typ-tynysh kún keshkenge ne jetsin!
Keıde bes kún jalǵanda máńgi ǵumyr keshetin sıaqtymyz. Ara-arasynda «qoldan kelse, qonyshtan basýǵa qushtarmyz». Bir kún syılasyp júrgen adam erteńine ózgeredi. Basyńa sál is tússe, ony tappaısyz. Hakim Abaı «Adamzattyń bárin súı, baýyrym dep» deıdi. Osy uǵym qaıda qaldy. Ony da eshkim elemeıdi. Búgingi qundylyq aqshada emes, adamgershilikke sýsap tur.
Qoǵamdy túzeıtin – adam. Demek, adam barlyq beısanaly maqulyqtan joǵary. Biz oılaı alamyz. Boıymyzda sezý qabileti bar. Qýanamyz, kúlemiz, muńaıamyz. Bizden basqa eshbir tirshilik ıesi mundaı qasıetke ıe emes. Endeshe, jansyz, sezimsiz, qatygezge aınalmaıyq. Bizdiń ǵasyr jasaǵan ájemiz boldy. Sol kisi únemi «burynǵynyń bári ertegi» deıtin. Sony nege jıi aıtady deýshi edim. Sóıtsem, syılastyq sarqylyp, aıla alǵa shyqqandyǵyn meńzegen eken ǵoı. Osyny endi túsinýdemiz. Áli talaı nárseni túsinerimiz haq. Tek aýyr tımese eken deımiz de!
Aspannan jaı túsip jatsa da, adamgershilik deıtin uly uǵym joǵaryda bolǵaı. Sol bıikten quldılaýdan saqtaǵaı. Dúnıeni qutqaratyn osy bir uǵymnyń aıasy keń qanat jaısa deımiz.
UIaDA NE KÓRSE...
Qazir aýyl da, qala da bir bolyp bara jatqan sıaqty. Buryn aýyldan kelgenderdiń uıaty kúshtirek sıaqty-tuǵyn. Búgin bul eskirgen sıaqty. Dala men qala aıyrmashylyǵy shamaly ǵana bolyp qaldy. Qazaqylyqty saqtaıtyn rýhanı dúnıe molaımaı, ilgerileý qıyn.
Biz, tilshiler qaýymy, sál nárseni eleımiz. Qoǵam ómiri kóńilge túrli oı salady. Birde Abaı dańǵylyna qaraı bettep baramyn. Qonaev kóshesimen kóterildim. Aınala júıtkigen kólik. Tústen keıingi kez edi. Adam qarasy kóbeıe bastaǵan bolatyn. Qala qarbalas. Bir sátte bárine úlgerýdi oılaımyz. Keshikseń, aıypty bolatyndaı kúı keshesiz. Oıda san túrli is qabattalǵan. Sóıtip, baǵdarshamǵa jaqyndadym. Qumanǵazy men Qonaev qıylysyna jettim. Jaıaý júrginshi jolynda qyz ben jigit tur. Ekeýi de qazaqtyń ul-qyzy. Qyz sur tústi ashyqtaý kıim kıgen. Shash belge tógilgen. Ádemi kelgen arý eken. Jigit qara-kók kúrte kıipti. Boıy uzyn. Shashty zamanı etip, tolqyndatyp qoıypty. Ózderi sondaı jarasymdy. Biraq osy sulýlyqty oǵash qylyqtary buzdy. Álgi jerde el-jurtty elemeı, aımalasyp tur. E-e... joldyń arǵy betine ótýge asyǵar emes. Jaıaý júrgen, kóliktegi kisige qaraýǵa yńǵaısyz. Baryp bularyń ne dep aıtýǵa bolar edi-aý. Solaı aıtsań «seniń ne sharýań bar, meniń quqyǵym» dep óre-túregeleri anyq. İshteı qynjylyp, óte shyqtyq. Osyndaı «áttegen-aılar» qaptap júr. Mundaıǵa da bir tyıym bolýy kerek shyǵar.
El arasynda «Uıada ne kórse, ushqanda sony iledi» deıdi. Tobyqtaı sózdi shókimdeı oımen jetkizip tur.
ULTTYQ BOLMYS
Halyq danalyǵy «Zamanyń túlki bolsa, tazy bolyp shal» deıdi. Osy kúni óz qundylyǵymyzǵa bet buryp kelemiz. Qansha zamanaýı bolǵymyz kelse de, ótkendi umytpaıyq. Qazaqta «Ótkendi umytsań, bolashaq saǵan tas atady» dep támsildeıdi. Tegi ras sóz.
Qazaqstan – jas memleket. Naǵyz eleń-alań shaqtamyz. Bir jaǵynan jahandaný, ekinshi tusynan dinı kózqaras, úshinshi jaqta ata-dińgek, ulttyq bolmysty saqtaý kerek bolyp tur. El ishinde «dástúrdiń ozyǵy bar, tozyǵy bar» desedi. Ózimizge qajettisin alyp, qajetsizin qaldyratyn kez jetken shyǵar. Keıde uıat dep, aqıqattan attaımyz. Qysylyp-qymtylyp, artyq júk baılap alamyz. Bolmashyǵa bas shulǵımyz. Qısynsyzdy qısyndy etemiz. Alash ardaqtysy, aqyn Sultanmahmut Toraıǵyrovtyń «Bir adamǵa» atty óleńi kózimizge shalyndy.
Óleńde:
«...Keseni qolyma alyp qaraı berdim,
İshinde naqaq kózden jas bar ma dep», – deıdi.
Aqynnyń osy bir oılary talaı syrdy ańǵartady. Kisiniń kóńiline kelmeý, adaldyqtan attamaý, bireýdiń eńbegin jemeý sıaqty, t.b. tolyp jatyr.
Qazirgi tańda bári alǵyr. Bala úlkenderden aqyldy sıaqty. Bárin ishten bilip týǵandaı. Kez kelgen nárseni jaqsylyqqa bursaq eken. Qazynaly qarıalar ınstıtýty bolsa, jasy kelgen kisiler oǵash kıinip, tym artyq qylyqqa barmaı, kishige úlgi kórsetse deımiz. Dál qazir urpaqty buzylýdan saqtaıtyn kez. Bilgirler «ul buzylsa otbasy, qyz buzylsa ult buzylady» depti. Sózge toqtaıtyn, uıattan attamaıtyn qarakózderimiz kóp bolsa dep tileımiz. Árkim óz isin qylsa. Sonda jas ta, jasamys ta baqytty ǵumyr keshedi.
Biz dúnıege úlgi bolýymyz shart. Eýrazıa kontınentinde bılik qurǵan darhan babalar jolyn saqtap, izin sýytpaýymyz qajet. Ony saqtaıtyn – ulttyq rýh, bolmys jáne uıat. Bul ǵalamda uıaty kúshti ulttyń alar asýy alda bolady dep oılaımyz.
TÚIİN:
Anton Chehov «Jaqsy adam ıttiń aldynda da uıatty sezinedi» deıdi. Toqsan aýyz sózdiń tobyqtaı túıini osy der edik. Zaman qansha qubylsa da, jer sharyn taýysyp, ǵaryshty ıgersek te – uıattan aınymaıyq. Óıtkeni, uıat - adamzattyń jolbastaýshy shamshyraǵy.
Bizdiń nıetimiz - qazaqy bolmysty saqtaý. Jastar óz shyqqan tegin bilse, úlkendi qurmettep, kishige izet qylsa, odan artyq baqyt joq.