Zaman ózgerip, urpaq aýysqan saıyn toıdyń formaty da ózgerip barady. Sáıkesinshe, toıdaǵy jón-joralǵylar men keıbir salt-dástúrler kómeskilenip, mánin joǵaltyp bara jatqandaı. Aqshamnews.kz tilshisi máni azaıǵan keıbir jón-joralǵyny tizip, taldap kórdi.
Bosqa shashylǵan shashý
Jýyrda áleýmettik jelide taraǵan bir beınejazba nazarymyzǵa ilindi. Onda toıda shashylǵan shashýdyń jınalmaǵan kúıi qoqysqa ketkeni beınelengen.
Bul jaı ǵana uqypsyzdyq emes, ata dástúrge degen nemquraılyq pen qurmetsizdiktiń kórinisi ispetti. Óıtkeni halqymyzda shashý qýanyshtyń dámi men kıesi sanalǵan.
Shashýdyń tarıhy qandaı?
Shashý - "toı toıǵa ulassyn", "toı juǵysty bolsyn", "bereke úzilmesin" degen izgi tilekpen oryndalatyn ejelgi joralǵy. Ony aq jaýlyqty analar, kópti kórgen ájeler men kelinder shashqan. Shashýdy aıaqqa basýǵa, termeı qoıýǵa, elemeýge bolmaıdy. Sebebi "shashýdy attasa, úıden qýanysh ketedi" degen senim bar.
Búginde er adamdardyń da shashý shashyp júrgenin baıqaımyz. Bul keıde ázil retinde qabyldansa da, dástúrdiń túpki mánin bilmeýdiń saldary bolýy múmkin.
El aldynda abyroıyn asqaqtatyp kórsetýge tyrysý, shamadan tys tyrashtaný qazaqtyń toıynda kóp kózge túsip qalyp jatady. Biraq ol árekettiń bári "oıdaǵydaı" bolmaı jatatyny taǵy bar.
Súndet toıda balany atqa mingizip, elge tanystyrý erteden kele jatqan dástúrlerdiń biri. Biraq búginde keı meıramhanalarda atpen kirip kelý sıaqty áreketter jıi kezdesedi. Erkin dalanyń janýary úshin jyltyr kafel men tar esik - tabıǵı orta emes. Bul da dástúrdi zamanǵa beıimdeımiz dep, artyq ketýdiń, bir jaǵy bos maqtannyń belgisindeı. Biraq mundaı árekettiń sońy keıde osyndaı masqaraǵa, mazaqqa aınalatyny taǵy bar.
Etnograf Marat Toqashbaev mundaı jaǵdaıdy bir sózben "pont" dep sıpattady. Ózderin erekshe etip kórsetkisi keletinder osylaı asyra silteıtinin aıtyp, synady.
"Bir kezderi tipti jas jubaılardy toı ótkeli jatqan dúıim jurttyń ortasyna, meıramhana ishine deıin mashınamen ákelgen kezderdi de kórdik. Atqa mingizip ákelgen osyndaı jaǵdaılardy da kórdik. Biraq, bul - tym asyra silteý", - deıdi ol.
Etnograf súndettelgen balany atqa mingizip, attyń jalyna, jan-jaǵyna qorjyn baılap, kórshi-kólemdi, úıdi-úıdi aralatý ádeti bolǵanyn joqqa shyǵarmaıdy. Ol mundaı kórinisti aýyldy jerde jasasa jarasatynyn aıtady. Biraq, bulaı meıramhana ishine atpen kirý - daraqylyq, - deıdi.
Kıittiń qadiri men kıesi
Halqymyzdyń toıymen birge jasasyp kele jatqan salttyń biri - kıit kıgizý. Kıit - qudalyq rásimindegi eń mańyzdy joralǵylardyń biri, eki jaqtyń arasyndaǵy syılastyq pen qurmettiń belgisi. Ertede "qudalyq belgisi - kıit, qonys belgisi - beıit" dep aıtylǵan sózdiń ózi osy dástúrdiń tereń mańyzyn aıǵaqtaıdy. Bul rásim alǵashynda qudalardyń ıyǵyna shapan jabýdan bastaý alyp, ýaqyt óte kele júıelengen saltqa aınalǵan. Kıittiń basty ereksheligi - onyń mindetti túrde kıim nemese mata túrinde berilýi.
Dástúr boıynsha kıit bas kıit jáne aıaq kıit bolyp ekige bólinedi. Bas kıit - úlken qudalarǵa, ıaǵnı áke-sheshe men el aǵalaryna arnalǵan. Aıaq kıit - olarǵa erip kelgen basqa qudalar men týystarǵa kıgiziletin káde. Kıittiń qadiri onyń qundylyǵynda emes, syı-qurmetinde.
Alaıda búginde bul joralǵynyń mazmuny ózgerip bara jatqandaı. Kıit keıde eki jaqtyń "abyroı jarysyna" aınalyp, "kim qymbat kıim ákeldi?" nemese "qaı jaq kóbirek berdi?" degen talasqa sebep bolýda. Keı jaǵdaıda kıittiń qunyna qarap baǵa berilip, dástúrdiń rýhanı máni kómeskilenip barady. Mundaıda kıittiń qadiri emes, kıesi joǵalatynyn esten shyǵarmaý qajet.
Kıit - tek syı emes, ulttyń uıań mádenıetiniń, kisilik pen kelisimniń kórinisi. Sondyqtan ony maqtannyń emes, márttiktiń belgisi retinde saqtap, urpaq sanasyna sol rýhta sińirý - búgingi býynnyń paryzy.
Qazaqtyń toıy - ulttyń jany men bolmysynyń aınasy. Toı dástúrin zaman talabyna saı jańartý oryndy, biraq onyń rýhyn, kıesin joǵaltýǵa bolmaıdy. Dese de, toılarymyz keıingi kezde arzan oıyn-kúlkige, orynsyz ázil-qaljyńǵa tolyp bara jatqandaı. Muny kózi qaraqty oqyrman áleýmettik jeliden de baıqap, kórip júrgen shyǵar. Eske sala keteıik, jaqynda Májilis depýtattary toıda ulttyń abyroıy men qadirin túsiretin kórinisterge zańmen tyıym salý kerek degen másele kóterdi.
Toı tóńireginde tushshymdy oı aıtyp júrgen etnograf Marat Toqashbaev aǵamyz da "toıdy bir tártipke túsirý, reglamentteý - mańyzdy" degen pikir bildirdi. Toı - tárbıe quraly, sondyqtan tártip máselesinde aldymen, asabalardan bastaý kerek, - deıdi sarapshy.
"Osy máseleni birneshe jyldan beri aıtyp júrmiz. Óz basym asabalardy kásibı daıyndyqtan ótkizý kerek dep sanaımyn. Ol úshin T.Júrgenov atyndaǵy Óner akademıasynyń janynan kásibı asabalar daıyndaıtyn fakúltet ashý kerek. Asabalarǵa maman retinde qaraý qajet. Olarǵa sahnada júrip-turýdan bastap, sóıleý, dıksıa, tynys alý degenniń bárin úıretý kerek. Eldiń aldynda qandaı áńgime aıtylý kerektigine deıin úıretilse. Sebebi asabalar eldi kúldiremin dep tym artyq ketetin kezderi de joq emes", - deıdi ol.
İs júzinde toıdy qazaqtyń dástúrinen alyp tastaı almaımyz. Óne boıyna qazaqtyń salt-dástúrin jınaqtaǵan qazynamyz - toıdan bas tarta almaımyz. Bastysy, ony retke keltirý kerek. Mamannyń pikiri osyǵan saıady.
Iá, qansha syn aıtsaq ta, keıde artyqtaý ketip, bos maqtanǵa, keıde mazaqqa aınalyp ketken toı - ultymyzdyń qazynasy. Biraq, ony túzetip otyrmasa, halyqtyń bazynasyna aınalyp ketpeıtinine kim kepil!? Sondyqtan, toıdyń tek kóńil kóterý emes, ulttyń mádenı kody men rýhanı murasyn saqtaý alańyna aınaldyrýǵa oılanyp júrsek abzal.