Qazirgi avtosaparlardyń shamamen úshten birin avtobýs pen metroǵa aýystyrar bolsaq, megapolıstegi tumsha tútin máselesin túbegeıli ózgertýge jetkilikti, dep habarlaıdy Aqshamnews.kz tilshisi.
Almaty kólik sanyn azaıtý baǵytyn tańdaıdy. Áıtpese qala keptelis pen tútinniń tuıyq sheńberinen shyǵa almaıdy. Ýrbanıster men ekologtar barǵan saıyn bir pikirge kelip toqtalyp otyr: biz tym uzaq ýaqyt boıy qalany avtokólikterge «yńǵaıly» ettik, endi strategıany adamdarǵa, qoǵamdyq kólikke jáne jaıaý júrginshi keńistigine qaraı burýymyz kerek.
Mamandardyń baǵalaýynsha, aıqyn nátıje kórý úshin qazirgi avtosaparlardyń shamamen úshten birin avtobýs pen metroǵa kóshirý jetkilikti. Sol kezde kóshelerdegi kólikter sany 30%-ǵa azaıady, al sonymen birge bólinetin gazdardyń da edáýir bóligi joıylady.
Ýrbanıster, ekologtar jáne qala turǵyndarynyń ózi de barǵan saıyn osy pikirdi ashyq aıtyp júr: avtokólik júktemesin azaıtpaıynsha megapolıs keptelis pen tútinniń tuıyq sheńberinen shyǵa almaıdy. Sondyqtan búgin Almatydaǵy taza aýa týraly negizgi áńgime sózsiz kólikten, ıaǵnı qalany jeke avtokóliksiz de qolaıly etý jolynan bastalady.
Almaty – taza aýa úshin: kólik sanyn azaıtý baǵyty
Almatyda eki basty másele bar. Onyń biri keptelis jáne tútin torlaǵan aýa. Ýrbanıst ári jolaýshylar kóligi basqarmasynyń burynǵy basshysy Dáýren Álimbekovtiń aıtýynsha, bul máseleler jaı ǵana bir-birine baılanysty emes, olar birin-birin qorektendirip otyr.
«Tútinniń sozylmaly sıpat alýynyń basty sebebi – avtokólik saparlarynyń shekten tys kóbeıýi», – deıdi ol.
Ol ózi ómir súrip, jumys istegen Eýropa qalalarynda bul qorytyndyǵa erterek kelgen. Jeke avtokólik negizgi júrip-turý quralyna aınalǵan kezde megapolıs aýa, ýaqyt jáne ómir sapasyn joǵalta bastaıdy. Almaty da dál osyndaı tańdaýdyń aldyna kelip tur. Ári qaraı qala ne kólik rólin azaıtady, ne keptelis pen tútin odan saıyn kúsheıe bermek.
Almatyda qystaǵy tútindi túsindirýdiń qajeti joq: ony kózben kóresiń, ıisinen tanısyń, tamaǵyńdy da jybyrlatady. Qala qalyń sur tumanǵa oranǵan kúnderi «bul qaıdan paıda boldy?» degen suraq endi jaı teorıa emes. Jaýap kúrdeli de, shynshyl: Almatynyń tabaqshaǵa uqsas ańǵary, energetıkanyń kómirli kezeńi, kómir jaǵyp otyrǵan jeke sektor bar. Biraq qazir megapolıs deńgeıindegi jańa problema aıqyn kórindi – jeke avtokólikterdiń shekten tys kóbeıýi.
Turǵyndar da óz usynystaryn aıtyp júr.
«Qala ósip-órkendep keledi, sonymen birge adamdarmen birge avtokólikter de kóship kelip jatyr. Keıde bir otbasynda birden eki-úsh kólikten bar. Bizge qarapaıym tetik qajet: Almatyǵa jańadan kelgen otbasyǵa ekinshi kólikti birden emes, eń bolmaǵanda 2–3 jyldan keıin alýǵa múmkindik beretin bolsa durys bolar edi. Áıtpese jańa keptelister men jańa tútindi Almatyǵa ózimiz «ákelip» jatyrmyz», – deıdi almatylyq Ásel Tashıbaeva.
Ýrbanıst Dáýren Álimbekov bir mańyzdy jaıtqa nazar aýdardy: keıingi onjyldyqta energetıkadaǵy kómirdiń úlesi edáýir azaıdy. JEO-1 tolyq gazǵa ótti, qalalyq kózderdegi kómir deńgeıi 1980-jyldarmen salystyrǵanda tómen, biraq tútin kerisinshe kóbeıdi. Demek, lastanýdyń negizgi ósimi kún saıyn kóbeıgen faktordan – avtomobılderden kelip otyr. Iá, kómir jaǵatyn jeke sektor áli de problema, biraq qala ishinde dál kólik – mektepter, aıaldamalar, aýlalar men basty magıstraldar mańyndaǵy «aýany jasap otyrǵan» negizgi kúsh. Mashınalar azaımaıynsha, aýanyń turaqty ári kózge túsetin jaqsarýy bolmaıdy.
Qalalyq bılik muny qazir ashyq aıtyp júr: kólik sanynyń ári qaraı ósýi keptelis pen shyǵaryndylardyń artýyn, kóshelerdiń sozylmaly shamadan tys júktelýin bildiredi. Al bul – kún saıyn tynystap júrgen aýamyzdyń nasharlaýy. «Taza Qazaqstan» ulttyq baǵyty aıasynda Almaty avtoturaqtar men jańa joldardy sheksiz kóbeıtýdi emes, adamnyń densaýlyǵy men taza qalalyq ortany birinshi orynǵa qoıatyn joldy tańdap otyr.
Baqylaý kúsheıdi: qalada eko-reıdter jıilep jatyr
Bul tańdaý qaǵaz júzindegi strategıada ǵana emes, kúndelikti jumysta da kórinis taýyp jatyr. Almatyda tabıǵatty qorǵaý prokýratýrasy men ekologıa basqarmasy birlesip ázirlegen atmosferalyq aýany qorǵaý jónindegi is-sharalar jospary júzege asyrylyp jatyr. Ondaǵy basty baǵyttardyń biri – kólik.
Sarapshylardyń baǵalaýy boıynsha, Almatydaǵy qalalyq shyǵaryndylardyń 60 paıyzyna deıingi bóligi avtotransportpen baılanysty. Sondyqtan gaz taldaýy joldarda da, avtobazalarda da kúsheıtildi, komýnaldyq, jolaýshy jáne júk tehnıkasy bólek tekseriledi.
Jýyrdaǵy reıdterdiń birinde Túrksib aýdanynda jeńil kólikter men avtobýstar qaraldy. Júrgizýshilerge keńes berilip, jyljymaly zerthana shyǵaryndylar deńgeıin tirkedi. Sońǵy reıdterdiń birinde 20 kólik tekserilip, ekeýinde normadan asqan kórsetkish anyqtalǵan.
Baqylaý júıesi aıtarlyqtaı qatańdady. 2025 jyly 19 stasıonarlyq jáne eki jyljymaly ekopostta 186,4 myń ólsheý júrgizildi, ÁQBtK-niń 334-baby boıynsha 20 myńǵa jýyq hattama toltyrylyp, aıyppul somasy 653 mln teńgeden asty.
«Renesans plús» kompanıasynyń aǵa ekology Islambek Nurmaǵambetovtyń aıtýynsha, normadan aıqyn aýytqýy bar kólikterdiń úlesi azaıǵanymen, azot oksıdteri men basqa da lastaýshy zattardyń jalpy deńgeıi áli de joǵary. Sebebi – trafık kólemi.
Nurmaǵambetov qarapaıym mysal keltiredi: Almatydaǵy eń taza aýa – erteńgi erte, qala áli «kóliksiz» turǵan sáti. Qozǵalys bastalyp, kósheler avtokólikke tolǵan sátten bastap, lastaný kórsetkishteri kúrt ósedi. Onyń aıtýynsha, táýliktik osyndaı aıyrmashylyq tútinniń negizgi «qozǵaýshysy». Dál sol avtokólik aǵyny ekenin aıqyn kórsetedi.
Ekolog Evgenıı Muhamedjanov ta mańyzdy pikir qosady: qoldanystaǵy standarttar aýa sapasyna shynaıy áser etetin barlyq komponentti ólsheı bermeıdi. Birqatar lastaýshy zattar qazir múlde baqylaýǵa kirmeıdi. Sondyqtan qala ortalyq organdarǵa jańa talaptar engizý týraly usynystar ázirlep jatyr.
Tútin torlaǵan qabatty azaıtý qajet: bul sharalar iske qosylyp jatyr
Sonymen qatar Almaty máseleniń «irgetasyn» sheship jatyr: qala las generasıadan birtindep bas tartyp, taza qýat kózderine kóshýde.
JEO-2-ni gazǵa kóshirý men JEO-3-ti jańǵyrtý – iri ekologıalyq ınfraqurylym jobalary. Olardyń maqsaty túsinikti: qatty bólshekter men oksıdter shyǵaryndylaryn kúrt azaıtyp, qalanyń ústindegi bazalyq lastaný deńgeıin tómendetý.
Alaıda fon tazaryp, tútin azaıǵannan keıin basqa nárse aıqynyraq kórinedi: eger kólik sany azaımasa, kóshedegi aýa báribir aıtarlyqtaı jaqsarmaıdy. Megapolıste dál transport adamnyń «tómende» – trotýarda, aıaldamada, aýlada turǵan jerinde tynystaıtyn aýany qalyptastyrady. Álimbekovtiń sózinshe, «JEO-lar gazǵa kóshkennen keıin transport kún saıynǵy negizgi lastaný kózi retinde aıqyn kórine bastaıdy – ony júıeli túrde sheshýge týra keledi».
Nege jeke kólikter azaıýy kerek?
Ýrbanıstıkada zańdy qısyn bar: belgili bir shekten keıin qala kólikterdiń kóbinen utqannan góri, utyla túsedi. Almaty qazir dál osy kezeńge kirdi.
Búgingi tańda kez kelgen jańa kólik – bul:
-
taǵy bir keptelis jáne jolǵa ketetin ýaqyttyń ulǵaıýy;
-
taǵy bir aýla, avtoturaqqa aınalǵan keńistik;
-
relefi aýany «ustap qalatyn» qalada jańa gaz qabaty.
Álimbekov máseleni qarapaıym túrde túsindiredi: buryn qalada jeke kólik ýaqyt jaǵynan avtobýsqa sırek utylatyn. Erekshe jaǵdaı BRT-sy bar ýchaskelerde qoǵamdyq kólik tipti jyldamyraq júredi. Al qalǵan jerde avtobýs kóbine sol shamada nemese odan da uzaq júredi, keste turaqty emes, marshrýt joly qolaısyz. Sondyqtan adamda kólik bolsa, ol odan bas tartpaıdy: jeke avto – eń jaıly ári eń boljamdy tańdaý bolyp qala beredi.
Ekolog ári Almaty qalalyq máslıhatynyń depýtaty Tımýr Eleýsizov kólik júktemesin shekteý baǵytyn qoldaı otyryp, taǵy bir mańyzdy nárseni aıtady: ózgerister birden emes, kezeń-kezeńimen júrip, turǵyndar men bızneske aýyr soqqy bolmaýǵa tıis. Taksı, jetkizý, qalalyq logıstıka servısteri qazir ekonomıkanyń mańyzdy bóligine aınaldy, olardy balamasyz «qyrqyp tastaýǵa» bolmaıdy. Sondyqtan aldymen adamdarǵa kóliksiz de júrip-turýǵa yńǵaıly ınfraqurylym qurylýy kerek, al odan keıin engiziletin shekteýler tabıǵı qala saıasaty retinde qabyldanady.
Transportty tútinniń basty sebebi dep sanaıtyn táýelsiz ekojobalar da osy pozısıany qoldaıdy. Almaty Air Initiative atqarýshy dırektory Juldyz Sáýlebekova avtokólik aǵynynyń nege Almaty aýasy úshin sheshýshi faktorǵa aınalǵanyn bylaı túsindiredi:
«Kólikterdiń qaýpi tek jol apatynda emes, jolda nemen tynystaıtynymyzda bolyp tur. Almatyda transport áli de negizgi lastaý kózderiniń biri bolyp otyr: avtoparktiń 55 paıyzy – 10 jyldan eski kólikter, olardyń jartysynan kóbi shyǵaryndylardy 90 paıyzǵa deıin azaıtatyn katalızatorsyz. Keptelister, eski qozǵaltqyshtar jáne qysta uzaq qyzdyrý jerge jaqyn qabatta – dál tynys deńgeıinde ýytty gazdardyń turaqty fonyn qalyptastyrady. Biz bárimiz az keptelis pen taza aýany qalaımyz, biraq jeke kólikten bas tartýǵa daıyn emespiz. Demek, aqylǵa qonymdy kelisim kerek: jeke avtokólikke táýeldilikti azaıtý, avtoparkti jańartý jáne qoǵamdyq kólikti damytý» dedi ol.
Ýrbanıster men ekologtar basty ustanymda kelisedi: sóz «kólikke tyıym salý» týraly emes, saparlardyń bir bóligin tabıǵı túrde balama túrlerge kóshirý týraly bolmaq. Álimbekovtiń esepteýinshe, tańǵy-keshki qarbalastaǵy saparlardyń shamamen 30 paıyzyn qoǵamdyq kólikke aýystyrý jetkilikti. Sonda kólik sany úshten birge azaıyp, keptelis pen shyǵaryndylar aıqyn tómendeıdi. Ol qalada mektep kanıkýly kezinde trafık 20 paıyzǵa azaıǵan kúnderdiń ózinde-aq áserdiń sezilgenin aıtady: «qala qanshalyqty jeńildep qalatynyn bári baıqaıdy».
Kólikke táýeldilikti qalaı azaıtamyz?
Almatyda álemniń damyǵan megapolısteri qoldanatyn sheshimder jıyntyǵy bar. Biraq, Álimbekovtiń pikirinshe, ózgeristi avtobýstardy jańartýdan da, joldardy keńeıtýden de emes, qoǵamdyq kólikke basymdyq berýden bastaý qajet.
1) Qoǵamdyq kólikke basymdyq berý jáne bólek jolaqtar
Negizgi kilt – magıstraldardaǵy durys uıymdastyrylǵan «aıryqsha jol». Avtobýstar mashınalarmen birge kepteliste tursa, olar básekege qabiletsiz bolady. Al qoǵamdyq kólikke jeke jolaq berilse, ol keste boıynsha júrip, jyldamyraq bolady jáne kúnine kóbirek reıs oryndaı alady.
Bul júıeniń ótkizý qabileti men jıiligin ózdiginen arttyrady.
«Qalada avtobýstar jetkilikti, – deıdi Álimbekov. Tek jetpeıtini – bólek jolaqtar men durys oılastyrylǵan marshrýttar».
Eleýsizov júıeni «syzyqtyq» qaǵıda boıynsha qurýdy usynady: túsinikti, túzý baǵyttar jáne damyǵan qalalardaǵydaı belgili bir ýaqyt aralyǵynda tegin aýysym jasaý múmkindigi.
2) Yńǵaıly aıaldamalar jáne jaıaý júrginshi baılanysy
Álimbekov keıde aıaldamaǵa nemese jaıaý ótkelge jetý úshin uzaq aınalyp júrýge týra keletinin aıtady, ásirese Ál-Farabı – Jarokov sekildi kúrdeli jolaıryqtarda: kólikke yńǵaıly, jaıaý adamǵa yńǵaısyz.
Eleýsizov aıaldamalardy baǵdarshamdar men qıylystarǵa jaqyn ornalastyrýdy, jaıaý júretin araqashyqtyqty qysqartýdy usynady. Bul kúndelikti avtobýs qoldanýǵa degen kedergini azaıtady.
3) Qala mańy ekspressteri
Álimbekovtiń aıtýynsha, tańerteńgi keptelistiń aıtarlyqtaı bóligi – qala syrty men aglomerasıadan keletin aǵyn. Eger Qaskeleń, Talǵar jáne basqa da eldi mekenderde jaıaý jetetin jerde ekspress-avtobýstar bolsa jáne olar bólek jolaqtar esebinen qala ortalyǵyna tez jetse, kóp adam Almatyǵa kirmeı turyp-aq kóligin úıde qaldyrar edi. Bul tozyǵy jetken dızeldi qala mańy tehnıkalarynyń «las úlesin» de azaıtady.
4) Kelesi qadam – avtoturaq saıasaty
Álimbekov joldardy keńeıtý – kóliktiń odan ári kóbeıýine jáne tútinniń kúsheıýine aparatyn jol. Sondyqtan qoǵamdyq kólik yńǵaıly bolǵannan keıin kelesi logıkalyq qadam – shamadan tys júktelgen aýdandarda avtoturaq qunyn kóterý jáne zańsyz turaqtardy qatań retteý. Bul turǵyndardyń tańdaýyn birtindep balama kólik túrlerine burady.
5) Balamaly mobıldik
Velojolaqtar, qaýipsiz jaıaý baǵyttar, samokattardy retteý. Eger saparlardyń tipti 10 paıyzy velosıpedke nemese samokatqa aýyssa, magıstraldar edáýir bosaıdy. Biraq Álimbekov te, Eleýsizov te bir jaıtty erekshe atap ótti: ınfraqurylymsyz adamdar bul túrdi tańdamaıdy – ol qaýipsiz ári jaıly bolýy qajet.
6) Jańartylǵan standarttar men yntalandyrýlar
Eko-reıdter qazirdiń ózinde áser etip jatyr, biraq normatıvter zamanǵa saı emes. Eleýsizov PM2.5 jáne PM10 bólshekterin tereń zertteýdiń mańyzyn atap ótedi. Tek «qansha» ekenin emes, olardyń naqty quramy qandaı ekenin (kómir kúli, shınalardyń tozýy, tejeýish shańy, aýyr metaldar jáne t.b.) túsiný qajet. Bul árbir lastaý kózine dál baǵyttalǵan sharalar qoldanýǵa múmkindik beredi.
Sonymen qatar qala ekologıalyq taza kólikterge kóshý prosesin yntalandyrý arqyly jedeldete alady – elektromobılder men gıbrıdter úshin jeńildik, al qalǵandary úshin qymbatyraq avtoturaq bolýy kerek.
Osy sharalardyń túpki máni – tyıym salý da, júrgizýshilerdi jazalaý da emes. Maqsat – jeke kólik jalǵyz yńǵaıly nusqa bolýdan qalyp, adamdardyń tańdaý múmkindigi keńeıýi.
Jasyl aınala jáne taza kósheler: aýa usaq bólshekterden turady
Trafıkti qysqartý – asa mańyzdy qadam, biraq aýany tek kólik arqyly ǵana tazartý múmkin emes. Sondyqtan strategıanyń ekinshi tiregi – kógaldandyrý men sapaly abattandyrý.
Jol kartasyna sáıkes, 2030 jylǵa deıin qalada 2,5 mln aǵash otyrǵyzý josparlanǵan, jyl saıyn – shamamen 320 myń aǵash otyrǵyzý. 2025 jyly basymdyq bıiktigi 4–6 metr iri aǵashtarǵa beriledi. Sonymen qatar avtosýarý júıesi 790 km-ge deıin keńeıtilip jatyr.
Eleýsizov taǵy bir mańyzdy faktorǵa nazar aýdarady: kóshelerde júıeli sanıtarlyq tazalaý bolmasa, áser áldeqaıda álsiz bolady. Usaq shań avtomobıl aǵynynan kóterilip, keıin qaıta qonyp, jelmen búkil qalaǵa taralady. Sondyqtan zamanaýı jol «shańsorǵyshtary», ylǵaldy jýý, qurylys shańyn basý, ashyq jer bederin bekitý jáne magıstraldar boıyndaǵy býferlik jasyl aımaqtar qajet.
Depýtattyń aıtýynsha, qala bul usynystarǵa qulaq asa bastady:
«Biz magıstraldar boıyndaǵy býferlik aımaqtardy butalarmen kógaldandyrýǵa qol jetkizdik – olar joldan ushqan shańdy jaqsy ustap, onyń búkil qalaǵa taralýyna jol bermeıdi», – deıdi ol.
Osy jyly Almaty shamamen 340 myń terek otyrǵyzdy, olar shań ustaýshy jasyl tosqaýyl rólin atqarady. Bul sharalar mashınalardy azaıtýdy almastyrmaıdy, biraq nátıjeni kúsheıtip, ony turǵyndar tezirek sezinýine múmkindik beredi.
Ózgerister áreketsizdikten áldeqaıda mańyzdy
Taza aýa – jaı ǵana «yńǵaılylyq» emes, bul eń aldymen – densaýlyq. Qala JEO-lardy gazǵa kóshirýge, qoǵamdyq kólikke, ekoposttarǵa, bólek jolaqtarǵa, kógaldandyrýǵa jáne kóshelerdi tazalaýǵa qarjy salǵan kezde, almatylyqtardyń ómirin uzaq ári sapaly etýge ınvestısıa quıyp otyr.
Almaty qazir bolashaǵyn aıqyndaıtyn tańdaý jasaýda: jeke mashınalar az, yńǵaıly qoǵamdyq transport, jaıaý júrginshi men balamaly mobıldikke basymdyq, taza energetıka jáne kóp jasyl jelek.
Dáýren Álimbekovtiń aıtýynsha, keshendi jumys – marshrýttar, bólingen jolaqtar, kesteler, qala mańy ekspressteri, avtoturaq saıasaty – durys jolǵa qoıylsa, eki jyldyń ishinde-aq aıqyn nátıje berýge qabiletti bolady. Mundaǵy eń qıyn nárse – tehnıka da, qarjy da emes, oılaý tásilin ózgertý: qala kósheni ádettegideı «kólik kózimen» emes, adamnyń kózimen kóre bastaýy kerek.
Bul – jaıly, densaýlyqqa paıdaly, shynymen ómir súrýge qolaıly qala bolyp qalǵysy keletin Almaty úshin jalǵyz shynaıy senarı. «Taza Qazaqstan» sózi sonda ǵana uran emes, kúndelikti ómirde kórinis tabatyn bolady.