Qazaqstan men Qyrǵyzstan arasyndaǵy memleketaralyq qatynastar qarqyndy damyp keledi. Qyrǵyzstan Respýblıkasynyń Memlekettik hatshysy Marat Imanqulov baýyrlas elderdiń yntymaqtastyǵyn odan ári nyǵaıtý týraly Alatau Aqparat medıaholdıngine qarasty BAQ betterine eksklúzıv suhbat berdi, - dep habarlaıdy Aqshamnews.kz tilshisi.
– Qurmetti Marat Muqanuly, suraqtarymyzǵa jaýap berýge keliskenińiz úshin alǵys aıtamyz. Qazaqstan men Qyrǵyzstan arasyndaǵy ejelden qalyptasqan baýyrlastyq, ajyramas baılanystar barlyq salada nyǵaıyp keledi. Qasym-Jomart Toqaev pen Sadyr Japarov halyqtarymyz arasyndaǵy qatynastardy odan ári damytý jóninde naqty mindetter qoıdy. Osy baǵytta júrgizilip jatqan jumysty qalaı baǵalaısyz?
– Men de bul suhbatqa shaqyrǵanyńyz úshin rızashylyǵymdy bildiremin. Qyrǵyzstan men Qazaqstan arasyndaǵy qatynastar, shynymen de, ortaq mádenıetke, tilge jáne dúnıetanymǵa negizdelgen tereń tarıhı mańyzǵa ıe. Búginde bul ejelgi baýyrlastyq baılanystar bizdiń elderimizdiń basshylary – Sadyr Japarov pen Qasym-Jomart Toqaevtyń saıası jigeri men kúsh-jigeriniń arqasynda jańa, dınamıkalyq damý kezeńine shyqty.
Memleket basshylary aıqyndaǵan mindetterdiń ereksheligi – barynsha pragmatıkalyq bolyp, naqty nátıjelerge baǵyttalýynda. Atap aıtqanda, bul – bıznesti damytýǵa qolaıly jaǵdaı jasaý, kedendik rásimderdi jetildirý, kólik baılanystaryn kúsheıtý, sondaı-aq qaýipsizdik, bilim berý jáne mádenıet salalaryndaǵy birlesken bastamalardy ilgeriletý.
Qyrǵyzstan men Qazaqstan arasyndaǵy ekonomıkalyq jáne ınfraqurylymdyq yntymaqtastyq baǵyty, meniń oıymsha, aımaqtyń tutas damýy úshin óte aýqymdy ári strategıalyq turǵydan mańyzdy. Elderimiz bir-birin ózara tolyqtyratyn resýrstar men múmkindikterge ıe, al seriktestik áleýeti, ásirese kólik, sý resýrstary, energetıka jáne logıstıka sekildi salalarda aıqyn kórinis taýyp jatyr.
Eń aldymen, kólik dálizderin damytý – bul negizgi faktor. Avtomobıl jáne temirjol qatynastaryn jaqsartý, shekara beketterin jańǵyrtý, zamanaýı logıstıkalyq habtar qurý – munyń barlyǵy taýar aınalymyn edáýir arttyrýǵa, adamdar men júk qozǵalysyn jedeldetýge, sý resýrstaryn ádil jáne tıimdi paıdalanýǵa, sondaı-aq bizdiń ekonomıkalarymyzdyń básekege qabilettiligin kúsheıtýge múmkindik beredi. Osy turǵyda Bishkek pen Almaty – tabıǵı toraptyq ortalyqtar, olardyń geografıalyq jaqyndyǵy yntymaqtastyqty tek qolaıly ǵana emes, ekonomıkalyq jaǵynan da negizdi etedi.
– Almaty – qyrǵyz dıasporasynyń eleýli bóligi turatyn qala, munda Qyrǵyz Respýblıkasynyń Bas konsýldyǵy ornalasqan, sondaı-aq bul – Bishkekke eń jaqyn baýyrlas megapolıs. Siz Almatyǵa qanshalyqty jıi kelesiz jáne qalanyń damýyn qalaı baǵalaısyz?
– Almaty – men úshin jeke ózime de, Qyrǵyz Respýblıkasynyń kóptegen azamattary úshin de erekshe qala. Bizdi bul qalaǵa kópjyldyq mádenı, ekonomıkalyq jáne adamı baılanystar jaqyndastyrady. Rasynda da, munda megapolıs ómirine belsene aralasyp, ekijaqty qatynastardy nyǵaıtýǵa aıtarlyqtaı úles qosyp júrgen qyrǵyz dıasporasy kóp. Qyrǵyz Respýblıkasynyń Bas konsýldyǵynyń jumysy da elderimiz arasyndaǵy baılanystardy kúsheıtýge jáne ózara tıimdi yntymaqtastyqty damytýǵa mańyzdy ról atqarady.
Men Almatyda ári jumys babymen, ári jeke sebeptermen jıi bolyp turamyn. Ár saparymda qalanyń qarqyndy damyp, jańaryp, ómir súrýge barǵan saıyn jaıly bola túskenin kóremin. Keıingi jyldary Almaty ózgeristiń áserli qarqynyn kórsetip otyr: qalalyq ınfraqurylym jetilip, kólik júıesi damyp, qoǵamdyq keńistikter keńeıtilip jatyr, bilim berý, medısına jáne týrızm salalaryndaǵy qyzmet sapasy artyp keledi.
Budan bólek, Qyrǵyzstan men Qazaqstan túrki ıntegrasıasyn damytýǵa jáne Ortalyq Azıa óńirindegi ózara is-qımyldy nyǵaıtýǵa úlken mán beredi. Elderimizdi ortaq mádenı keńistik, memlekettik qurylystyń uqsas dástúrleri jáne turaqty adamı baılanystar biriktiredi, bul birlesken bastamalardy iske asyrý úshin myqty negiz qalaıdy. Bizdiń mádenıetimiz, tarıhymyz, dinimiz jáne t.b. kóptegen qundylyqtarymyz ortaq.
Bilersizder, halqymyzda "qazaq–qyrǵyz bir týǵan" degen sóz beker aıtylmaǵan. Shynynda da, mádenı-gýmanıtarlyq yntymaqtastyq Qyrǵyzstan men Qazaqstan qatynastarynyń erekshe bir salasy bolyp tabylady.
Ortaq tarıhı muraǵa arnalǵan birlesken festıválder, kórmeler, teatr gastrólderi, kıno jobalar jáne túrli mádenı sharalar ótkizý – ózara túsinistikti nyǵaıtyp, eki eldiń mádenı baılyǵyn keńinen nasıhattaýǵa yqpal etedi. Osy baǵytta "Kosh kanat – Qos kanat" atty mádenı baǵdarlama júzege asyp jatyr.
– Qyrǵyz Respýblıkasynyń Prezıdenti Sadyr Japarovtyń Jarlyǵyna sáıkes bıyl uly jazýshy Shyńǵys Aıtmatovtyń 100 jyldyq mereıtoıy keńinen atalyp ótedi. Ol – álemdik deńgeıdegi tulǵa, adamzat oıynyń alyby, Shyǵys pen Batysty jalǵaǵan ǵajaıyp sýretker, búkil túrki dúnıesiniń maqtanyshy. Sizdiń oıyńyzsha, onyń shyǵarmashylyq murasy Qazaqstanmen qalaı baılanysty? Shyńǵys Aıtmatovtyń qos halyqqa birdeı ortaq jazýshyǵa aınalý fenomenin qalaı túsindiresiz?
– Bul – jazýshyny eske alýdyń jaı ǵana ısharaty emes, onyń álemdik ádebıet pen gýmanıtarlyq oıǵa qosqan zor úlesin moıyndaý. Shyńǵys Tórequluly – planetalyq deńgeıdegi tulǵa, oıshyl gýmanıs, sóz óneriniń has sheberi, Shyǵystyń rýhanı dástúrlerin Batystyń zıatkerlik izdenisterimen ushtastyra bilgen qalamger.
Onyń shyǵarmashylyǵynyń Qazaqstanmen baılanysy óte tereń ári san qyrly. Shyńǵys Aıtmatov talaı ret Almatyda bolǵan, qazaq jazýshylary jáne zıaly qaýym ókilderimen dostyq qarym-qatynasta bolǵan, Qazaqstannyń mádenı elıtasymen aǵaıyndyq baılanystar ornatqan. Ol munda Muhtar Áýezovpen óte jyly, jaqyn qatynasta bolyp, onyń jas Aıtmatovtyń qalyptasýyna ustazdyq turǵydan yqpal etkeni belgili. Qazaq oqyrmandary Shyńǵys Tóreqululynyń shyǵarmalaryn alǵashqylardyń biri bolyp qabyldady jáne sol týyndylardan ózderiniń rýhanı ári mádenı qundylyqtaryn tapty.
Jazýshy kótergen kóptegen taqyryptar qazaqtyń mádenı dástúrimen tikeleı úndesedi. Onyń shyǵarmalarynda dala adamdarynyń taǵdyry, áýlet pen jer aldyndaǵy jaýapkershilik, dástúr men jańǵyrý arasyndaǵy tańdaý, adamdyq qadir-qasıettiń quny týraly aıtylady. Bulardyń bári – Uly dala dep atalatyn birtutas mádenı keńistikte qalyptasqan qyrǵyz ben qazaq halyqtaryna birdeı jaqyn máseleler. "Ǵasyrdan da uzaq kún" shyǵarmasynyń oqıǵalary tutastaı Qazaqstan aýmaǵynda órbıdi, onyń toponımıkasy men keıipkerleriniń ózi sony aıqyn kórsetedi.
– 26 qarashada Almatyda Shyńǵys Aıtmatovtyń álemge áıgili "Jámıla" povesine negizdelgen múzıkl qoıylmaq. Biz Qyrǵyz ulttyq fılarmonıasy ujymy almatylyqtarǵa shynaıy rýhanı mereke syılaıdy dep senemiz. Osy múzıkldiń ózindik ereksheligi nede dep oılaısyz, ári ony shetelde qoıý josparda bar ma?
– Eń aldymen, "Jámıla" – Shyńǵys Aıtmatovtyń eń lırıkalyq ári tereń shyǵarmalarynyń biri. Ony "jer betindegi eń ásem mahabbat hıkaıasy" dep ataıdy, al mýzykalyq forma povestiń emosıalyq tabıǵatyn odan da jarqyn asha túsedi – mýzyka, vokal, sahnalyq qımyl jáne dramatýrgıa sıntezi arqyly. Múzıkl prozada kóbine jol arasynan ǵana seziletin dúnıelerdi – dalanyń tynysyn, sezimniń qýatyn, keıipkerlerdiń názik te kúrdeli ishki dramasyn barynsha aıqyn jetkizýge múmkindik beredi.
Ekinshiden, qoıylym Toqtaǵul Satylǵanov atyndaǵy Qyrǵyz ulttyq fılarmonıasy ujymy kúshimen júzege asyrylyp jatyr. Bul – eldiń basty mádenı ortalyqtarynyń biri, sondyqtan múzıkl kásibı oryndaýdyń joǵary deńgeıine, ulttyq boıaýy qanyq stılge jáne túpnusqasyna barynsha uqypty kózqarasqa ıe bolatyny sózsiz. Qyrǵyz ártisteriniń atalmysh shyǵarmaǵa úlken shynaıylyqpen jáne rýhanı jaýapkershilikpen keletinin almatylyq kórermen búkil jan-dúnıesimen sezinedi dep oılaımyn.
Sheteldegi kórsetilimge kelsek, Shyńǵys Aıtmatovqa degen qyzyǵýshylyq dástúrli túrde Eýropanyń, Azıanyń kóptegen elderinde, tipti, TMD keńistiginiń ózinde de joǵary. Qoıylymnyń biregeıligi men kótergen taqyrybynyń ámbebaptyǵyn eskersek, Almatydaǵy premeradan keıin bul múzıkldiń halyqaralyq sahnalarda da usynylatynyna senimdimin. Bul – qyrǵyz mádenıetin shetelde tanytýǵa jáne túrki ári álemdik keńistiktegi mádenı dıalogty nyǵaıtýǵa qosylatyn mańyzdy úles bolmaq.
– Sózsiz, Qazaqstan men Qyrǵyzstannyń bolashaqtaǵy damýynyń negizgi qozǵaýshy kúshi – jastar. Bilim berý salasyndaǵy eki eldiń yntymaqtastyǵy men kreatıvti ındýstrıany birlesip damytý múmkindikterin qalaı baǵalaısyz?
– Árıne, jańa urpaq – memleketterimizdiń basty strategıalyq resýrsy ári bolashaǵy. Bizdiń olardyń sapaly bilim alýyna, ózin-ózi júzege asyrýyna jáne ekonomıka damýyna qatysýyna qandaı jaǵdaı jasaıtynymyz aldaǵy onjyldyqtardaǵy elderdiń damý traektorıasyn tikeleı aıqyndaıdy.
Eki eldiń bilim berý salasyndaǵy yntymaqtastyq múmkindikterin joǵary dep baǵalaımyn.
Qyrǵyzstan men Qazaqstannyń bul baǵytta qalyptasqan berik ózara is-qımyl tájirıbesi bar. Stýdentter eki eldiń joǵary oqý oryndarynda bilim alady, birlesken ǵylymı jobalar júzege asyrylyp, akademıalyq utqyrlyq baǵdarlamalary engizilip jatyr. Bul baǵytty odan ári keńeıtýge bolady: birlesken bilim berý ortalyqtaryn, magıstrlik baǵdarlamalardy, ǵylymı zerthanalardy ashý, oqytýshylarmen almasý isin jolǵa qoıý arqyly.
Sonymen qatar, kreatıv ındýstrıany birlese damytý erekshe mańyzǵa ıe bolyp keledi. Qyrǵyzstan men Qazaqstan mádenı áleýeti joǵary, baı muraǵa ıe, kıno, mýzyka, dızaın, IT, moda, anımasıa jáne medıa salalarynda ósip kele jatqan jas mamandar shoǵyry bar memleketter. Osy salalardaǵy yntymaqtastyq mynadaı baǵyttarda orasan múmkindikter ashar edi: birlesken kıno jáne telejobalar, mýltımedıalyq platformalar, festıválder men shyǵarmashylyq laboratorıalar, startaptar men sıfrlyq sýretshilerge arnalǵan baǵdarlamalar, mádenı týrızmdi damytý.
Osy oraıda kelesi jyly ótetin "Ystyqkól – 2026" forýmyn erekshe atap ótkim keledi. Bul – búkil Ortalyq Azıa úshin máni zor oqıǵa bolýǵa ýáde berip otyrǵan aýqymdy jıyn. İs-sharanyń ereksheligi – onyń keń kólemi men taqyryptyq tereńdiginde. Álemniń ártúrli óńirlerinen jetekshi jazýshylardyń, fılosoftardyń, mádenıettanýshylardyń, zertteýshilerdiń jáne gýmanıtarlyq sala ókilderiniń qatysýy kútiledi. Jahandyq ózgerister údeı túsken qazirgi jaǵdaıda mundaı zıatkerlik alań erekshe ózektilikke ıe, óıtkeni munda adamzat órkenıetiniń bolashaǵyn aıqyndaıtyn máseleler talqylanatyn bolady.
2026 jyly Qyrǵyzstanda taǵy bir aýqymdy is-shara ótedi. Belgili bolǵandaı, 2024 jylǵy 8–13 qyrkúıek aralyǵynda Astanada ótken V Dúnıejúzilik Kóshpendiler oıyndarynyń saltanatty jabylý rásimi barysynda estafeta Qyrǵyzstanǵa berilgen edi. VI Oıyndar Ystyqkól jaǵalaýynda uıymdastyrylady.