Halyqaralyq deńgeıde tanylǵan sáýletshi, «Ink Architects» kompanıasynyń negizin qalaýshy, RIBA Brıtandyq sáýletshilerdiń koróldik ınstıtýtynyń qurmetti múshesi Nurlan Qamıtov – arhıtektýra áleminde ózindik orny bar kásibı tulǵa. Onyń jobalary elimizdiń sáýlettik kelbetine zor áser etip, álemdik sáýlet óneriniń ozyq tendensıalarymen úndesip keledi. Nurlan Qamıtovtyń pikirinshe, arhıtektýralyq jobalardy 50–100 jylǵa alǵa qaraı josparlaý óte mańyzdy, sebebi búgin júrgizilgen qurylys bolashaqqa áser etedi. Sáýletshi ǵımarattardyń qaýipsizdigi men jaılylyǵy, qalalardyń damýyndaǵy sáýlet máseleleri, sondaı-aq ekologıalyq, áleýmettik jáne tehnıkalyq aspektilerge qatysty áńgime órbitken edik.
Zamanaýı jobalar jańa lep ákeledi
– Buryn paıdalanylmaǵan ne tıimsiz basqarylǵan aýmaqtarda jańa ǵımarattar salý megapolıster úshin qandaı mańyzy bar?
– Qala qatyp qalǵan qurylym emes, ol únemi damyp otyrady. Ásirese, megapolısterdegi halyq kún sanap ósip kele jatqandyqtan, durys sheshimder men ıdeıalardy saýatty júzege asyrý ǵana qala turǵyndarynyń ómirin jaqsarta alady. Statısıka derekteri boıynsha, sońǵy 25 jylda Almaty halqy resmı túrde 1 mln.-nan astam adamǵa ósti. 2050 jylǵa qaraı almatylyqtardyń sany 3,6 mln. adamǵa deıin ósedi dep boljanýda.
Batysta «Infill Development» degen termın bar. Bul – buryn paıdalanylmaǵan nemese tıimsiz basqarylǵan aýdandarda jańa ǵımarattar salý. Mysaly, bos turǵan óndiristik nysandardyń, eski avtoturaqtardyń, qaraýsyz qalǵan ǵımarattardyń jerlerinde nemese úıler arasyndaǵy bos aýmaqtarda jańa ǵımarattar salýǵa bolady.
Osylaısha jańa ári zamanaýı jobalar qoǵam men memleketke paıda ákelmeıtin bos jerler, tozyǵy jetken eski ǵımarattar ornynda paıda bolady. Mundaı qaraýsyz qalǵan aýmaqtar saldarynan ruqsat etilmegen qoqys úıindileri, kemirgishterdiń kóbeıýi, qylmys pen órt qaýpiniń joǵarylaýy sekildi sanıtarlyq ári qaýipsizdik máseleleri týyndaıdy. Jańa qurylystar aýdanǵa jańa lep ákele alady, mańyzdy áleýmettik qyzmetterdi usynady, sondaı-aq qoǵamdyq keńistikter, kovorkıngter, saıabaqtar, parkıngter paıda bolyp, zor múmkindikterge jol ashylady. Al ekonomıkalyq turǵydan alǵanda, qala ákimshiligine shaǵyn aýdandarǵa qyzmet kórsetý jeńil jáne arzan, resýrstar únemdeledi, kóp adam úshin ınfraqurylymdy qurý ońaı, óıtkeni qajetti pýnktterge deıingi qashyqtyq asa úlken olmaǵandyqtan, munda adamdar kóp jaıaý júredi nemese velosıpedpen jıi júredi. Sáıkesinshe, avtomobılderge degen qajettilik azaıady. Sonymen qatar, núktelik qurylystardaǵy sáýlet, keń páterler men úlken terezeler, qaýipsizdiktiń eń jaqsy tehnologıalary, balalar men sport alańdary bar aýlalardy tabıǵı, ekologıalyq materıaldarmen jańartý, sońǵy landshafttyq sheshimderdi engizý sekildi zamanaýı qurylys standarttary qala turǵyndarynyń ómir súrý sapasyn jaqsartýǵa múmkindik beredi.
Dýbaı tájirıbesi
– Qurylysty bastamas buryn qandaı álemdik tájirıbege súıenesizder?
– Batysta turǵyndar tyǵyzdyǵy joǵary aýdandarda adamdardy bir keńistikte shoǵyrlandyrý arqyly resýrstar únemdeledi. Bul qala turǵyndary úshin qoǵamdyq kóliktiń jáne basqa da qyzmetterdiń magıstraldyq (ortalyq) aǵyndaryn qurýǵa múmkindik beredi. Halyqtyń tyǵyzdyǵy az, damyǵan jeke sektory bar, sırek qurylysty qala damyǵan jaǵdaıda avtobýstar men troleıbýs sany da artady. Tájirıbe kórsetkendeı, joldarda kólik tolyp, keptelister jasaıdy. Sondyqtan qalanyń barlyq aýdandarynyń teńdeı damýy, ózin-ózi qamtamasyz ete alýy jáne halyq úshin barlyq qajetti qyzmetter men ǵımarattary, turǵyn úıleri men jumys oryndarynyń bolýy óte mańyzdy. Mysaly, Amerıkadaǵy eń iri ortalyqtardyń biri Maıamıde turǵyn úı keshenderi, qonaqúıler, konferens-ortalyq pen dúkender, bıznesti tartý, kásibı qyzmetter, qarjy jáne saýda, qonaqjaılylyq salasynda jumyspen qamtý ulǵaıyp, kópfýnksıonaldy túrde damýda. Al Almatyda, jalpy, qoǵamǵa oń áser etetin ári qarqyndy damyp jatqan Botanıkalyq baq, Tereńqur, Esentaı, Saıran kóliniń jaǵalaýy sekildi jobalardy ataı alamyz.
Qurylys boıynsha álemdegi ozyq úlgi Dýbaıdan baıqalady. Óıtkeni, megapolıs qoǵamdyq kólikti belsendi paıdalaný men aýmaqty jandandyrý úshin metro stansıalarynyń janyndaǵy, negizgi kólik toraptarynyń aınalasyndaǵy qurylysty tyǵyz salady. Bul jumysqa, dúkenge, oıyn-saýyq ortalyqtaryna qysqa ýaqyt ishinde jetýge bolatyn «20 mınýttyq qala» tujyrymdamasy aıasynda jasalady. Máselen, Býrdj-Halıfada turǵyn úıler men komersıalyq úı-jaılar qatar shoǵyrlandyrǵan. Al Pragada halyq sany artqanmen, bılik qoldanystaǵy jasyl aımaqtardy saqtaýǵa jáne tipti keńeıtýge tyrysady.
Keminde 50–100 jyldyq bolashaqqa josparlanýy kerek
– Qaladaǵy ǵımarattardy turǵyzý kezinde neni eskerý kerek?
– Birinshi kezekte jańa ǵımarattardyń barlyq deńgeıdegi qaýipsizdigi, kelbeti, onyń masshtabynyń ózge ortalyqtarmen úılesýi, jergilikti turǵyndar úshin jaılylyq máseleleri, ınjenerlik júıelerge artylatyn júkteme qaperge alynýy kerek. Munda kóp nárse jergilikti bıliktiń de, qurylys salýshylardyń da quzyrettiligi men jaýapkershilikpen qaraýyna baılanysty. Al núktelik qurylysqa tyıym salý qalalardyń bolashaq damýyndaǵy máselesin sheshpeıdi. Kerisinshe, bul qıyndyqtar týdyrady. Kem degende 50–100 jyldan keıingi bolashaqty oılaý jáne josparlaý mańyzdy.
Negizinen, qala ákimshiligi damý perspektıvalaryna negizdelgen sáýlet jobalaryna arnap halyqaralyq jarystar ótkizedi. Máselen, bizdiń kompanıa Almatydaǵy «Batys qaqpa» jáne «Shyǵys qaqpa» polıortalyqtarynyń jobalaryn, Ózbekstandaǵy Chırchık ózeniniń boıyndaǵy aýmaqty damytý jobasyn daıyndaýda, Ázerbaıjandaǵy Baký mańyndaǵy Kaspıı teńiziniń jaǵalaýyndaǵy «Sea Breeze Resort» kýrorttyq jáne turǵyn úı kesheniniń jobasyna qatysýda. Osylaısha Grand Chirchik jospary turǵyn úı aýdandaryndaǵy saıabaqtardy, kanaldar men qoǵamdyq keńistikterdi qurýdy qamtıdy. Mundaı aýdandar sonymen qatar áleýmettik nysandar men qoǵamdyq kólik aıaldamalarynyń jaıaý júrginshilerge qoljetimdiligin, qurylystyń kópfýnksıonaldyǵyn, velosıpedshiler men jaıaý júrginshilerge yńǵaıly kóshelerdi, turǵyndar arasyndaǵy baılanysty nyǵaıtýǵa arnalǵan keńistikterdi de eskeredi. Sondyqtan turǵyn úı qurylysynyń tyǵyzdyǵy jergilikti bıznes pen qyzmetterdiń damýyna múmkindik beredi.
Qalalardaǵy halyq sany qarqyndy óse beretinin túsiný kerek, sondyqtan qoldanystaǵy ǵımarattar sheginde turǵyn úı múmkindikterin keńeıtý nemese jańa aýdandardy jobalaý máselesi jyl saıyn búkil álemde ózekti bola túsedi. Álemniń kóptegen iri megapolısin, sonyń ishinde Vashıngton nemese Londondy damytý tájirıbesi osyndaı. Máselen, Ulybrıtanıa astanasynda kóptegen iri ortalyq bar – qarjy jaǵynan Sıtı (City of London), Kanarı-Ýorf (Canary Wharf), saıası jáne mádenı Vestmınster (Westminster), Saýt-Bank Kvartaly (Southbank Centre), Kovent-Garden (Covent Garden), Kıngs-Kross jáne Klerkenvell (King's Cross and Clerkenwell, dızaın jáne medıa shyǵarmashylyq ındýstrıa ortalyqtaryna aınalǵan burynǵy ónerkásiptik aýdandar). Osy turǵyda tyǵyzdyq tepe-teńdigi ǵylymı turǵydan, jan-jaqty, oılastyrylǵan tásilmen anyqtalýy kerek.
Suhbattasqan
Dana SADYRQAN.