BAQ - qoǵamnyń aınasy. Aqparat bul tutas - ıdeologıa. Ult ıgiligine qoldansańyz - órkendetedi. Al propagandamen aınalyssańyz qurdymǵa jiberedi. Jýrnalısıka – 46 mamandyqtyń bastaýynda tur eken. Dálirek aıtqanda qoǵam, áleýmet, saıasat, ekonomıka, ǵylym, óner, bilim dep bóline beredi. Elge jańalyq jetkizetin, ulttyq ıdeologıaǵa jumys jasaıtyn birden bir sala. Halyq arasynda beıresmı – tórtinshi bılik atalatyny tekten tek bolmasa kerek-ti. Qazir Instagram, Facebook, Tik-Tok, Whatsapp sıaqty áleýmettik jeliniń, blogerlerdiń, JI-diń dáýreni júrip tur. Jahandaný tusynda dástúrli jýrnalısıkanyń taǵdyry alańdatady. Osyǵan oraı bilikti mamandardan saýalnama alǵan edik.
Aýylda jýrnalıs bolýdy armandaıtynbyz. Sonyń ishinde baspasózde isteýdi qaladyq. Biraq UBT kezi qıyn boldy. Ártúrli salanyń basyn shaldyq. Alaıda nátıje tómen. Bir kúni synyp jetekshim Sáýlet apaıdyń ótinishi boıynsha «Ózin ózi taný» páninen sabaq beretin Ótepbergen aǵaı ómirlik jón siltedi. Sodan bastap qazaq tili men ádebıetin beıindik pán retinde tańdap, jýrnalısıkaǵa bet aldyq. Túrkistannan joǵary bilim alyp shyqtyq. Qasıetti Ahmet Iasaýı ýnıversıetinde Seıdolla Sadyqov, Qýandyq Orazbekuly, Bekjigit Serdáli, Asqat, Ǵalymjan, Naqyp sıaqty aǵaılarymyz ben Álıa, Gúlnara, Janar, Átirgúl apaılarymnyń arqasynda bilim men tárbıeni boıymyzǵa mol sińirdik. Bizdi oqytyp, úlken ómirge, mamandyqqa daıyndaǵan ustazdarǵa myń rahmet!
Almaty – alyp shahar! Munda kún keshý ońaı emes. Megapolıste eshkimdi tanymaımyz, qala beıtanys. Quddy bir shetelde júrgendeımiz. Sóıtip, Jeltoqsan 175 meken-jaıyna bardym. Sonda Qazaq gazetteri ujymy otyrady eken. Sóıtip júrip alǵash tanysqan adam Aqıqat jýrnalynyń bas redaktory, aqyn Amanhan Álim aǵamyz. Ózi naǵyz jastarǵa janashyr jan. Birden sózimiz jarasyp, keıinnen jıi-jıi maqala aparyp turdym. Maǵan oıyńdy Abaı, Pýshkın sıaqty ǵalamdyq tulǵalardyń sózimen tuzdyqta, sol kezde meıilinshe ótimdi shyǵady dep materıal ázirleýge úıretti. Óziniń ómir tarıhyn, qıynshylyq kezeńderdi, qazirgi zamandy, bolashaqty aıtyp, áńgimelep otyratyn. Ózinen joǵary basshy bolǵan soń, jumysqa ala almady. Alaıda aǵalyq qamqorlyǵyn, jyly sózin aıamady. Sonymen qatar Úrker jýrnalyna da maqala jazyp turdym.
Birde Qazaq radıosynyń Almatydaǵy bóliminiń jetekshisi Baqyt Jaǵyparuly aǵamyzben tanystym. Ol kisi de naǵyz janashyr adam eken. Maǵan ǵylymǵa barýǵa jón siltedi. Al ǵylymda akademık Kenjehan İslámjanuly jetekshilik etip keledi. Tilin aldym, qor bolmadym, táýbe! Ózim yntalanyp, aqyn Batyrhan Sársenhannan aýdıo suhbat jazyp radıoǵa apardym. Dese de tájirıbem az bolyp, daýys yrǵaǵym kelmedi. Onyń sońyna túsip qýmadym. Múmkindik bergenine rahmet.
Almatydaǵy barsha BAQ quraldaryn kezdim. Aqyry 2-3 jyl boıy qalamaqyǵa jazyp júrip, "Almaty aqshamyna" tilshilikke qabyldandym. Áriptes aǵalarymyz dástúrli jýrnalısıkanyń qyr-syryna qanyqtyryp, eńbekke tartty. Jazýymdy kúzep, túzedi. Osylaısha aqparat, ǵylym salasyna enip kettim. Qoldaý kórsetken qamqorshy asyl jandardyń bárine myńda bir alǵys!
Taqyrypqa oraı:
Qýandyq ORAZBEKULY,
Qazaqstannyń qurmetti jýrnalısi:
Ámbebap bolý – zaman talaby
Jýrnalısıka – aıryqsha mamandyq. Únemi izdenis, árqashan qarbalas. Qoǵamdaǵy ótkir máselege aralasady. Bılik pen buqara arasyndaǵy altyn kópir. Jýrnalıs jabyq esikti qaǵýy kerek. Ámbebap bolý – zaman talaby. Óıtpese kún kórý qıyn, turmys shydatpaıdy. Bilgenge aqsha degen adamnyń aıaǵynyń astynda. Eń bastysy aqylmen terip alý kerek. Tek mamandyqty oılap, otbasyn qaltarysta qaldyrýǵa bolmaıdy. Januıanyń jaǵdaıyn túzep, birneshe isti qatar atqaryp, múmkin bolsa ǵylymı dáreje qorǵap alǵan durys. Keıin tájirıbeni jastarǵa úıretesiz. Udaıy bolashaqty oılap, aqylmen is qylǵan jón.
Jýrnalıske keregi – adamgershilik. Jazǵan maqalalaryńa qarap-aq seniń qandaı adam ekenińdi oqyrmandaryń shamalap otyrady. Kelesi kerek qasıet – izdenimpazdyq. Jýrnalıs ómir boıy áli eshkim estimegen, eshkim bilmeıtin jańalyqty taýyp, ózi birinshi bolyp jarıalaýǵa umtylady. Myqty jýrnalıs bolmasań da saǵan aýadaı qajet nárse-operatıvtilikpen astasyp jatqan eńbekqorlyq. Myqty jýrnalıs – ádil bolady. Qandaı jaǵdaı bolmasyn, ádildikten attamaýyń kerek.
Seıdýlla SADYQOV,
Q.A.Iasaýı atyndaǵy Halyqaralyq qazaq-túrik ýnıversıtetiniń profesory:
Elin, ultyn shyn súıetin, boıynda ulttyq rýhtyń ushqyny bar jýrnalıs eliniń patrıoty bolady. Osyndaı jýrnalıser ulttyq múddege qyzmet etý ustanymyn berik ustanady. Keńestik dáýirde Sherhan Murtaza, Kamal Smaıylov, Saǵat Áshimbaev, bertin kele Beısen Quranbek ulttyq múdde týyn asqaqtata kóterdi. Qazir jýrnalıs-aqyn, depýtat Qazybek Isa til máselesin taısalmaı kóterip, shyryldap júr.
Qazaǵymnyń kórgen quqaıy, qordalanyp qalǵan ulttyq problemalar meniń de janymdy jegideı jep keledi. Kandıdattyq dısertasıany 1992 jyly Lomonosov atyndaǵy Máseký Memlekettik ýnıversıtetiniń Jýrnalısıka fakúltetinde «Agrarnye preobrazovanıe v Qazahstane ı pechat», al doktorlyq dısertasıany on úsh jyl buryn Mırzo Ýlýgbek atyndaǵy Ózbekstan Ulttyq ýnıversıtetinde «Osveshenıe voprosov nasıonalnoı ıdentıfıkasıı ı nasıonalnoı ıdentıchnostı v pechatnoı prese Kazahstana» degen taqyryptarda 10.01.10 – jýrnalısıka mamandyǵy boıynsha qorǵadym. Bul qazirgi jahandaný dáýirinde álemde eń ózekti máselege aınalyp otyr. Bir mysal. Meniń osy taqyryptaǵy aǵylshyn tilindegi monografıam Germanıadaǵy baspadan shyqqan bolatyn. Artynsha baspa alqasynyń sheshimimen 6 tilge – fransýz, ıspan, ıtalán, portýgal, nemis jáne orys tilderine aýdarylyp, jaryq kórdi.
Eń aldymen jas jýrnalısiń óziniń qyzmet aýqymyn, salasyn, taqyrybyn tańdaı bilýi mańyzdy. Onyń týy – Ádilettilik pen Adaldyq bolýy mindet. Demek, Adam, adam bolǵanda da Naǵyz Adam bolýy tıis. Munyń jas jýrnalıserge tikeleı qatysy bar. ... Jaldanbaly jýrnalıs degendi túsinbeımin. Jýrnalıs bloger emes.
Dástúrli jýrnalısıkany jańǵyrtýymyz kerek. Aýdandyq, qalalyq gazetterdiń múshkil jaǵdaıyn qalaı túzetemiz?jýrnalıserdiń jalaqysy, qalamaqysy máselesi qashan sheshiledi?
Jalpy jýrnalıs mamandyǵyna qushtarlyq sezimi bala kezden bastaý alady. Mysaly, myna biz, shaǵyn aýyldyń jetkinshekteri, tórtinshi-besinshi synyptardan bastap, kitap oqýdan bas almaýshy edik. Batyrlar jyry, ertegiler, Myń bir tún, ańyz áńgimeler... Ótken ǵasyrdyń alpysynshy-jetpisinshi jyldary balalar men jasóspirimderdiń kópshiliginiń qolynan kitap túspeıtin. Sábıt, Muhtar, Ǵabıt, Ǵabıden romandaryn qunyǵa oqydyq. Baýbek Bulqyshev, Sattar Erýbaev, Muqan Imanjanovtardaı bolýdy armandadyq, solardaı jazýǵa talpyndyq. Bul bizdi tilshilikke, jýrnalısıkaǵa bastady.
Jýrnalısıka – jazýshylyqtyń baspaldaǵy. Sondyqtan jýrnalıs bolýǵa nıeti bar talapty jastar kóp oqý kerek.
Qazir ádebı kitaptyń betin ashpaǵan jastardyń jýrnalısıka salasynda júrýi oılandyrady. Bilimsiz jastyń jýrnalıs bolýǵa quqyǵy bolmaýy kerek. Sondyqtan bolar Arman Shoraev jýrnalıs mamandyǵyna birneshe aı ǵana oqytý kerek dep júr. Oı-pıǵyly durys. Kúıingendikten aıtady da.
Bekjigit SERDÁLİ,
Halyqaralyq aqparattandyrý
akademıasynyń akademıgi, kompozıtor:
Salalyq jýrnalısıka –
medıanyń jańa baǵyty
Ózimiz bolashaq jýrnalıserdi ázirleıtin salada qyzmet etetindikten, jyl saıyn jastardyń medıanyń qaı tarmaǵyna da kóbirek qyzyǵatynyn tamyrshydaı baǵamdap, monıtorıń jasap otyramyz. Medıaǵa, ınternet jýrnalısıkaǵa, mobılografıaǵa qyzyǵatyndar qatary, ásirese, jastar arasynda jyl ótken saıyn artyp kele jatqanymen, ókinishke oraı, basym bóliginiń televızıaǵa kóbirek búırek buratyny oılantady. Gazet, radıo jýrnalısi bolǵysy keletinder óte sırek. Bul neni bildiredi? Muny jastardyń kógildir ekran arqyly eldiń nazarynda júrer «telejuldyz» bolýǵa qumartyp, arzan dúnıe usyný arqyly «tık-toker» bolyp-ap, laık, haıp qýyp, jýrnalısiń naǵyz abyroıly kásip ekenin jete túsinbeýinde dep oılaımyn. Sondyqtan biz tórt jyl boıy qazirgi medıanyń jańa mamandyqtary – mobılograf, targetolog, SMM, PR sıaqty kásipterge, sonymen qatar, gazet pen radıoǵa qyzyqtyratyn kontentterde bilim berýge tyrysamyz. Osy maqsatta kóbine medıa salasynda qyzmet etip júrgen, bylaısha aıtqanda, jýrnalısıkanyń qazanynda qaınap jatqan tájirıbeli mamandardy kóbirek dáris berýge shaqyryp, tikeleı óndiriste (telearnada, gazet redaksıasynda) dýaldy oqytý arqyly stýdentterdiń tikeleı ınlýstrıaǵa baryp bilim alýyna jaǵdaı jasap, jastardyń dástúrli jýrnalısıkaǵa qyzyǵýshylyǵyn oıatýǵa talpynamyz. Búgingi jýrnalısıka, sóz joq, jańa medıa baǵytynda damyp jatyr. Data jýrnalısıka, mádenı komýnıkasıa, konvergentti jýrnalısıka, salalyq jýrnalısıka – medıanyń jańa baǵyttary. Muny oqytpasaq, zaman kóshinen keıin qalyp qoıamyz. Bir jaǵynan, aqparattyq jýrnalısıkaǵa tolyqtaı kóshemiz dep, jastardyń jazý qabiletinen aıyrylyp baramyz.
Qazirgi BAQ qoǵamdaǵy ózekti másele retinde atys-shabysty, kisi joǵalýy men adam ólimin tańdap júr. Bulardyń jańalyqtar lentasynda alǵashqy lekke shyǵyp ketetini sol. Al, shyn máninde ózekti máseleni salalyq jýrnalısıkadan izdeý kerek. Elimizde ekonomıka, ekologıa, medısına, sport, mádenıet taqyrybynda indetip jazatyn jýrnalıser azaıyp barady. İrgemizdegi kórshilerimizdiń aqparattyq keńistigine kóz salsańyz, salalyq jýrnalısıkany aıtpaǵan kúnniń ózinde, naqty bir salalarǵa arnalǵan gazet-jýrnaldar, saıttar men telearnalar jumys isteıdi. Tipti taza áskerı, medısınalyq baǵytta habar taratatyn telearnalar bar. Budan basqa, ǵylymı-tehnıkalyq jańalyqtardan jan-jaqty aqparat taratatyn telearnalar da jumys isteıdi. Aldaǵy ýaqytta, tutastaı salalyq aqparat keńistigin qurmasaq ta, medısına, ǵylym salasyn indetip jazatyn jýrnalıser shoǵyryn qalyptastyrý kerek. Ózimiz bilim beretin oqý ornynyń oqý josparyna salalyq jýrnalıserdi baǵyttap ázirleý úshin «Sport jýrnalısıkasy», «Ekojýrnalıstıka», «Pedagogıkalyq jýrnalısıka», «Quqyqtyq jýrnalısıka», «Medısınalyq jýrnalısıka», «Art-jýrnalıstıka», «Jergilikti jýrnalısıka» sıaqty pánderdi engizip, oqytyp jatyrmyz. Qazirdiń ózinde óz taqyrybyna qyzyǵyp júrgen stýdentter Iýtýbtan arnaıy kanaldar ashyp, salalyq jýrnalısıkaǵa birtindep boı aldyra bastady. Ózekti máseleni, mine, osy jastar kóterip júr.