Ár azamattyń senim bostandyǵy men ar-ojdan erkindigine kepildik beretin Qazaqstan – zaıyrly memleket. Bul – qoǵamdaǵy turaqtylyq pen tatýlyqtyń negizi. Alaıda búginde rýhanı qundylyqtar ekinshi qatarǵa ysyrylyp, materıaldyq múdde aldyńǵy orynǵa shyqqandaı. Osy jáne basqa da máseleler jaıly teolog Nurlan Baıjigitulymen suhbattastyq, - dep habarlaıdy Aqshamnews.kz tilshisi.
Nıqab pen nıet: din de, zań da qaýipsizdikti qalaıdy
- Jaqynda tumshalanyp júrýge tyıym salynǵan zań qabyldandy. Bul sheshimge kózqarasyńyz qandaı?
- Qabyldanǵan zań - qoǵamda uzaq jyldardan beri qordalanǵan alańdaýshylyqqa jaýap boldy dep oılaımyn. Ókinishke qaraı, keıbir din jolyndaǵy baýyrlarymyz bul sheshimniń mán-mańyzyna tereń boılaı almaı otyr. Olar "nıqab nege qaýip tóndiredi?" degen suraqty jıi qoıady. Aqıqatynda, munyń barlyǵy - barshamyzdyń qaýipsizdigimiz úshin jasalyp jatqan qadam. Máselen, Iordanıada er adamdar nıqab pen hımar jamylyp, 170-ten astam qylmys jasaǵany belgili - urlyq, tonaý, qarýly shabýyl sekildi. Osyndaı jaǵdaılardyń bizdiń elde qaıtalanbasyna kim kepil? Sondyqtan memleket tarapynan jasalǵan bul áreketti quptaımyn. Kıim úlgisine keler bolsaq, qazaqy kıimniń zamanaýı nusqasyn jasaý qıyn emes, tek soǵan bet burýymyz qajet. Ony birinshi bolyp kim kıedi? Bárimiz. Máselen, ájelerimizdiń kımeshekpen rekord jasaýy - búgingi aǵa býynǵa úlken oı salýǵa tıis. Degenmen, bul kıimder rekord úshin nemese sán qýalap, ne toıdyń jasaýy úshin ǵana qoldanylyp, sandyqqa túsip qalmaýy kerek. Ulttyq kıim - kúndelikti turmysqa engen kezde ǵana óz mısıasyn oryndaıdy. Biraq eń mańyzdysy, syrtqy keıip emes, ishki mazmun. Kıim - adamnyń rýhanı beınesiniń kórinisi. Másele - syrtqy túrge emes, kıimniń ishindegi jan men onyń ádebinde. Qazaqy naqyshtaǵy kıimdi 30 jyldan beri kıip kelemin. Bul - sán úshin emes, júregimniń qazaq bolyp soǵýyna baılanysty tańdaý. Eger ishimiz qazaq bolmasa, syrtymyz qazaq bolyp ne paıda?
- Qoǵamda ashyq-shashyq kıinip, ar-uıattan attaıtyndarǵa qatysty másele kópten beri aıtylyp júr. Biraq osyǵan qoǵam tarapynan naqty qarsylyq tanytyldy ma? Álde, biz ózimiz sol úderisti únsiz baqylap qala berdik pe?
- Dál solaı. Bul máselede biz birjaqty pikir aıtyp, qoǵamdy kinálaı berýden aýlaq bolýymyz kerek. Qoǵamnyń belgili bir bóligi ar-uıat sheńberinen shyǵyp ketkeni ras. Biraq osy úrdis bastalǵanda, oǵan qarsy "qoı" degen kim boldy? Áleýmettik jelide daý týǵanda, qandaı da bir qoǵam belsendisi, qaıratkeri, úlkeni, anasy nemese ákesi shyǵyp, "bul uıat" dep aıtty ma?
Tipti, toılarda er-azamattar shalbary aıyrylyp ketkenshe sekirip, áıelder eki aıaǵyn aıyryp, jerde aýnap jatsa da, eshkim qarsy sóz aıtpady. Asabasy, toı ıesi, ne bolmasa bir úlken kisi toqtatqan joq. Óıtkeni bul kórinister halyqtyń ózine unap tur, ony qyzyq sanaıdy. Muny kórip, keıbir ımamdar, moldalar halyqqa qattyraq ún qatyp, ar-uıatqa shaqyrǵanda, olardy "sadaqaǵa toımaıtyndar" dep sókti. Sońynda dinge qarsy sózder aıtyldy. Endi ne deýge bolady? Sizde jaýaby bar ma?
- Memleketimiz zaıyrly ekenin, din men ar-ojdan bostandyǵy Konstıtýsıada kepildendirilgenin eskersek, tumshalaný máselesin zań arqyly retteý qanshalyqty oryndy? Ashyq-shashyq kıim úlgisiniń kóbeıip ketýine ne sebep?
- Aıtylǵanyńyz oryndy. Qazaqstan Konstıtýsıasyna sáıkes, ár azamattyń dinı senim bostandyǵyna quqyǵy bar. Sondyqtan elimizde sharıǵat jolymen kıinemin degenderge eshkim kedergi keltirip otyrǵan joq. Alaıda, betperde kıip, qylmysqa baratyndardy shekteý - bul zańnyń basty maqsaty. Zań tumshalanýdy emes, qaýipsizdikke nuqsan keltiretin jaıttardyń aldyn alýdy kózdeıdi.
Al ashyq-shashyq kıiný úrdisiniń órshýine ózimiz sebep boldyq. Áý basta áýretti jerlerin ashyp-shashyp júrgenderge toqtaý salmadyq. Sonda bárimiz qaıda qaldyq? Bul - qoǵamnyń ortaq jaýapkershiligi.
Genderlik teńdik emes, rýhanı teńgerim qajet
- Qoǵamda demokratıa, genderlik teńdik, áıel men balanyń quqyǵy jıi aıtylyp júr. Al er adamnyń quqyǵyn kim qorǵaıdy degen zańdy suraq týyndaıdy. Osyǵan siz ne deısiz?
- Genderlik saıasat degenimiz - er men áıeldiń teńdigin qamtamasyz etý. Ol eshkimdi ultqa, jynysqa nemese násilge qarap bólmeıdi. Kerisinshe, ádilettilikti ornatýdy kózdeıdi. Er adamnyń da quqyǵy tolyqtaı qorǵalýǵa tıis. Biraq máseleniń túp-tórkini - ózimizdiń er-azamattarda.
Eger er-azamat rýhanı turǵydan qulamasa, ózin-ózi kemitpese, eshkim ony qulata almaıdy. Áıelin qorǵamaǵan, ádiletsizdik kórsetken, uryp-soqqan, balaǵattap, tipti baltalaǵan erkekter bar. Balasynyń kózinshe áıeline til tıgizip, urpaǵyn tastap ketip, alımentten jaltaryp júrgender jetkilikti. Osyndaı erkekterge ne aıtýǵa bolady? Til qaıyrý kerek bolsa, aldymen solarǵa aıtý kerek.
- Aqyn Muhtar Shahanovtyń "Áıel alyp, bala tabý - aqyldy kerek etpeıdi" degen joly bar. Sizdińshe, jas otaý kótergenderge qandaı aqyl-keńes aıtylar edi?
- Jastarǵa únemi aıtyp júrgen bir keńesim bar: ómirlerine ótirikti aralastyrmasyn. Aýyzdan shyqqan ár ótirik - sirińkeniń tutanǵan shyrpysyndaı. Óıtkeni ótirik - ot, al ot - órt. Ol aradaǵy senimdi kúlge aınaldyryp, ádiletti joıady. Qazirgi kóp otbasylardyń ajyrasý sebepteriniń toqsan paıyzy osy ótirikten bastalady.
Otbasy qundylyǵy - ulttyq qaýipsizdiktiń negizi
- Jahandaný zamanynda urpaq tárbıesin smartfonnan, ınternetten alyp jatqandaımyz. Ómir kórgen, túıgeni mol adamdardyń aqylyn tyńdaı bermeımiz. Bul úrdistiń túbi nege aparýy múmkin?
- Ras aıtasyz. Áleýmettik jelide árkim óz ómirin jyltyrata kórsetip, keıde shynaıy emes beınelermen jurtty qyzyqtyryp otyr. Bul, ásirese, jas býynǵa áser etýde. Tipti, keshe ǵana paıda bolǵan ChatGPT atty neırojeli de halyqty ózine baılap, bárine jyldam jaýap berip, keńesshige aınalyp barady.
Biraq bul - qaýipti qubylys. Óıtkeni osynyń saldarynan urpaq pen urpaqtyń, úlken men kishiniń arasyndaǵy altyn kópir úzilip jatyr. Ákeniń aqyly - balaǵa, ananyń sózi - qyzyna, úlkenniń tárbıesi - kishige ótpeı qaldy. Adam men adamnyń arasyndaǵy shynaıy mámile joǵalýda. Eger ár qadamy men sheshimin ChatGPT nemese basqa júıe arqyly jasap otyrsa, onda adam birte-birte robotqa aınalyp ketpeı me? Bul týraly oılanatyn kez keldi.
- Qazirgi tańda ata-anasyn tyńdamaıtyn bala, ata-enesin syılamaıtyn kelin kóbeıip barady. Munyń sebebi nede, sheshimin qalaı tabýǵa bolady?
- Bul suraqtyń sheshimi bar, biraq ol kópshiliktiń kóńiline jaqpaı qalýy múmkin. Sebebi, kinániń basym bóligi - úıdegi bala men syrttan kelgen kelinde emes. Eger men solaı desem, kóptegen ata-analar men eneler renjýi múmkin. Alaıda ata-babamyz: "Balany - jastan, qatyndy - bastan" dep beker aıtpaǵan. Bul sóz - ata-ana men ata-enege arnalǵan. Iaǵnı ekeýin de basynan bastap tárbıeleý kerek degendi bildiredi.
Eger óz balasyna sózi ótpeıtin ata-ana bolsa, jańa ǵana kelin bolyp túsken adamǵa qalaı áser ete alady? Qurtaqandaı balaǵa sózi ótpegen adamnyń úlken kelinge shamasy jete me? Ata-ana óz otbasynda dástúr men tártip ornata almaǵan bolsa, ózderi úlgi bola almasa, araq iship, aýzynan boqtyq ketpese, istegen isi kúnáǵa toly bolsa, ol úıden shyqqan bala tyńdaı ma, kelin turaqtaı ma?
Sondyqtan ár ata-ana - balasyna úlgi, ár ata-ene - uly men kelinine belgi bolýy tıis. Sol kezde ǵana árkim óz ornyn biledi, otbasy da, qoǵam da ońalady.
Áıel ashýlansa, er ne isteıdi?
- Áıel ashýlanǵanda er-azamat qandaı áreket jasaýy kerek? Jalpy, er adamnyń jar kóńilin tabýdaǵy eń utymdy jol qandaı?
- Er men áıel - tabıǵaty eki túrli jaratylys. Bulardy ońtústik pen soltústiktiń aýa raıymen salystyrýǵa bolady. Biri - ystyq, biri - sýyq. Iaǵnı Alla Taǵala áıeldi meıirimge, sezimge, qýatqa baı etip jaratsa, júregin erekshe názik etken. Al kerisinshe, er adamǵa sýyqqandy sabyr men salmaqtylyq berip, júregin myqty, qaıratty etip jaratqan.
Munyń ómirdegi mysalyn bárimiz bilemiz: áke keıde týǵan balasyn tastap kete alady. Al ana qandaı qıyndyqqa tap kelse de, balasyn jany úshin tastamaıdy. Sonysymen áıel - energıa kózi, al erkek - kúshtiń ıesi.
Sol sebepti áıel ashýǵa mingende boıyndaǵy qýatyn emosıa arqyly syrtqa shyǵarady. Eger bul qýatty der kezinde shyǵarýǵa múmkindik bolmasa, ol elektrli burǵydaı eriniń mıyn tesip jibere jazdaıdy. Osyndaı sátte er adam kúshke salyp, daýys kóterse nemese qarsy shabýylǵa shyqsa, áıeldiń sol qýaty basylyp, múlde sónip qalýy múmkin. Al qýaty óshken áıel - ishki jan dúnıesimen kúırep, otbasynan sýynady.
Endeshe, bul - kúsh pen qýattyń teketiresi. Mundaı jaǵdaıda Muhammed (s.ǵ.s.) paıǵambarymyz kórsetken bir-aq jol bar: er adam áıel ashýlanǵanda, sabyr saqtap, syrtqa shyǵyp ketýi kerek. Sál serýendep, meshitke baryp namaz oqyp, duǵa jasap, úıine tynysh kúıde oralǵany jón. Sosyn áıeline shaǵyn ǵana syılyq, balalaryna tátti-páttilerin ala kelse, ol - júrekti jumsartatyn izgi qadam. Oǵan jyly sóz qosylyp, "Janym, kúnim, seni jaqsy kóremin" degen iltıpatpen qushaǵyna alsa, áıelge keregi sol emes pe?
Shyn máninde, áıeldiń kóńilin jylý tabady, erdiń kóńilin sezim tolqytady. Ekeýiniń arasyndaǵy mahabbat - otbasylyq ómirdiń otyny. Ol ot sónbeýi úshin keıde úrlep, keıde qaıta jaǵyp otyrý qajet. Balalaryn ortaǵa alyp, ótken kúnderin eske túsirip, bolashaqqa maqsat qoıyp, birge jospar qurý - osynyń bári otbasynyń bekemdigin arttyrady.