Habarsyz ketken ushqysh Keńes Odaǵynyń Batyry Bilál Qalıev edi
1985 jyly Lıpesk oblysynyń Debrıskıı aýdany, Hvorostánka eldimekeniniń Jeńis saıabaǵyndaǵy baýyrlastar zıratyna alty jaýyngerdiń múrdesi qoıyldy. Ekinshi dúnıejúzilik soǵystaǵy Uly Jeńistiń 40 jyldyǵy qarsańynda bul alty ushqyshtyń múrdesin mektep oqýshylarynan quralǵan kádimgi qyzylizshiler tapqan. Ushqyshtardyń ishindegi bireýi – Bilál Qalıev degen qazaq bolyp shyqty. Keńestik ushqyshtar arada 43 jyl ýaqyt ótken soń, sóıtip, ekinshi ret jerlengen bolatyn.
1942 jyldyń 14 shildesinde alysqa ushatyn «DB-3» (IL-4) keńestik bombalaýshy eki ushaqty osy eldimekenniń aspanynda nemis-fashısteriniń ıstrebıtelderi atyp túsirgen bolatyn. Arada 43 jyl ótse de, jergilikti turǵyndar bul oqıǵany umytpaǵan edi.
1989 jyly «Balań tabylyp, baýyrlastar zıratyna jerlendi» degen hat kelgende, Jamal apa ne isterin bilmeı, esten tana jazdaǵan. Ol kezde marqum eri – Ábil tiri bolatyn. Buryn – 1942 jyly «Balań habarsyz ketti» dep qara qaǵaz alǵannan beri kóńilderinde kúmán júretin. Ne óli, ne tiri ekeni belgisiz habarsyz ketý ol kezde Otanyn satyp ketti degenmen birdeı edi. Endi, mine, Keńes Odaǵynyń Batyry, ushqysh Bilál Qalıevtyń múrdesi tabylyp, bes ushqyshpen birge baýyrlastar zıratyna jerlenip otyr. Alǵashynda, Jamal Qorjynbaeva ne kúlerin, ne jylaryn bilmeı qaldy. Kishkentaı kezinde sheshesinen aısrylǵan Biláldi Jamal jeńgesi baýyryna basyp, ózine bala etip alǵan bolatyn.
Bilál Qalıev mektep bitirgen soń 1934 jyly Krasnovodskidegi pedagogıka ýchılıshesine oqýǵa túsken. Ony támamdaǵannan keıin 1939 jyly ásker qataryna shaqyrylyp, Chernıgovtegi áskerı áýe ýchılıshesiniń kýrsanty bolady. Ol osylaısha «IL-4» (DB) bombalaýshy ushaǵynyń ushqyshy bolyp shyqqan. Onyń ary qaraıǵy taǵdyry belgisiz bolyp qalar ma edi, úlkenderdiń áńgimesin tyńdap, egjeı- tegjeıli zerttep júretin qyzylizshi- pıonerler 1942 jyly 14 shildede birge jerlengen keńestik alty ushqyshtyń jatqan jerin izdep tapty.
Keńestik ushqyshtardyń eki ushaǵy áskerı tapsyrmalaryn oryndap, qaıtyp ushyp kele jatqan jolda, aspandaǵy aıqasta kúshi basym jaý oǵynan qulaǵan. Urys alańyna jasyrynyp baryp, keńestik ushqyshtardy asyǵys jerlegen jergilikti turǵyndar olardyń kim ekenin bilmegen. 1945 jyly 9 mamyr – Uly Jeńistiń 40 jyldyǵy qarsańyndaǵy izdestirý jumystarynyń nátıjesinde ǵana olar jatqan jer qaıta tabylyp, jan-jaqty surastyryla bastady.
– 1985 jyly eki birdeı ushaqtyń ushqyshtaryn qaıta jerleý kezinde ushqyshtardyń múrdesinen aty-jónderi jazylǵan oqtyń kapsýlasy shyqqan. Bilál aǵamnyń aty-jóni jazylǵan kapsýla ishindegi qaǵazda «1917 jyly týǵan, Krasnovodsk áskerı komısarıatynan shaqyrylǵan» delinipti. Osy derekter arqyly izdeý jumystary júrgizilip, barlyq aqıqat ashylǵan, – deıdi batyr ushqyshtyń baýyry Muhanbet Qalıev.
Ásker qataryna Túrkimenstannan shaqyrylǵan Bilál Qalıevtyń týǵan- týystaryn qyzylizshiler áskerı komısarıat arqyly, aldynda, Krasnovodsk qalasynan izdegen. Tyń ıgerý kezderinde Qazaqstanǵa qaıta kóship kelgen onyń aǵaıyn-týystary ol kezde bul oqıǵadan habarsyz bolatyn. «Bilál tiri, bir kúni bir deregi shyǵady» degen oı da joq emes edi. Bálkim, bul kóńildiń jamandyqqa qımaǵandyǵynan da shyǵar. Degenmen, qyran kózdi qaısar Biláldi habarsyz ketti deý qısynǵa kelmeıtin. Soǵysta júrgende odan eki ret hat kelgen. Biláldi baýyryna basyp ósirgen jeńgesi, ekinshi sheshesi bolǵan Jamal Qorjynbaeva:
– Aınalaıyn, bizge jazǵan aldyńǵy hatynda ol «Úlken «toıǵa» baraıyq dep jatyrmyz. Qudaı amandyq berse, soǵys ta biter, aman-esen baramyz. Biraq qazir aldymyzda bir qıyn nárse tur» dep jazǵan edi. Sóıtsek, Máskeýge 60 shaqyrym qalǵan eken, jaýdyń betin qaıtaryp, bizge taǵy hat jazdy. Otanymyzdyń astanasyna 60 shaqyrym qalǵan jaýdy 280 shaqyrymǵa deıin keıin qýypty. Ushqyshtardyń múrdelerin tapqan qyzylizshiler olardyń moıyndaryna taǵylǵan kapsýla arqyly bárin anyqtaǵan. Bes orys, bir qazaq – altaýy birge jerlenipti, – deıdi ótkendi eske alyp.
1941 jyldyń 22 shildesinde, soǵys bastalǵan soń bir aıdan keıin, nemis- fashıseriniń ushqyshtary ushyp kelip Máskeýdi bombalaǵan. «Gerıng qyrandary» atalǵan fashıserdiń áýe kúshteri myqty bolatyn. Budan keıin keńestik áskerı áýe kúshteriniń aldynda Berlındi bombalaý mindeti turdy. Qazaqsha aıtqanda, qarymta qaıtarý kerek bolǵan. Shyndyǵyn aıtqanda, ekiara tym alys. Úlken esepteýler men tyńǵylyqty zertteýlerdiń arqasynda DB-3 dep atalatyn «IL-4» ushaqtary Baltyq teńizindegi Saarema aralynyń áýejaıynan ushqanda ǵana Berlınge baryp qaıtýǵa shamasy jetetini belgili boldy. Alaıda, bundaı kózsiz erlikke barý ońaı emes edi. Stalınniń tikeleı buıryǵymen qolǵa alynǵan bul iste keńestik ushqyshtardyń ishinen eń myqty degenderi iriktelip alynǵan. Solardyń qatarynda ushqysh Ivan Ýdovenko men shtýrman Pavel Ioffe jáne Bilál Qalıev úsheýinen turatyn ekıpaj bar bolatyn.
– Sol kezdegi bizdiń №8 áskerı áýe jáne mınnotorpeda polki Baltyq teńizinde ornalasqan eken. «Biz qalaıda Berlındi bombalaýymyz kerek!» degen Stalınniń qatal tapsyrmasy boıynsha esepteýler júrgiziledi. Berlınge ushyp baryp qaıtatyndaı eń jaqyn jer sol jerdegi Saarema araly dep tabylǵan. Ushaqtyń janarmaıy sol jerden ushyp shyqqanda ǵana baryp qaıtýǵa jetetinin eseptegen ǵoı, – deıdi batyr ushqyshtyń aǵasy Biláldiń taǵdyryn jete zerttegen Muhanbet Qalıev.
Erlikpen qaza tapqan ushqyshtardy Qazaqstan halqy áli bile qoımaǵan tusta Lıpesk oblysynyń qyzylizshileri men jergilikti turǵyndary taýyp, arýlap kómgen. Aty-jóni belgili, alaıda týǵan- týystary áli bilmeıtin bolǵan soń, olardy baýyrlastar zıratynyń janyna óz betinshe jeke jerledi. Izdegen jurt tez t abatyn bolsyn degen. Bast aryna eskertkish ornatyp, olardyń týystaryn izdeı bastaǵan. 1942 jyly osyndaǵy aspandaǵy aıqastyń kýágeri bolǵan qyzdyń biri sol kezde 8 jasta eken.
– Biz 1985 jyly ákemizdiń basyna barǵanymyzda álgi kishkentaı qyz bala úlken muǵalim bolypty. Ol kisi bizge kóp nárse aıtty. Ákemizdi aldymen Krasnovodskiden izdegen eken, ondaǵy týystar bizdiń meken jaıymyzdy berip, 90-jyldary ǵana biz habardar boldyq, – deıdi Muhanbet Qalıev.
1941 jyldyń 8 tamyzy – tarıhta erlik pen batyrlyqtyń úlken belgisi bolyp qalǵan qasterli kún. Ol kúni keńestik áskerdiń ushaqtary tuńǵysh ret nemis-fashısteriniń ordasyna aınalǵan Berlındi bombalaǵan. Ondaıdy kútpegen fashısik Germanıa erteńine – 9 tamyzda radıodan «Berlındi aǵylshyn ushaqtary bombalady» dep habar taratady. Ony artynsha Bı-Bı-Sıdiń radıosy joqqa shyǵarǵan. Shyndyǵynda, bul ushaqtar Keńes Odaǵynyń ushaqtary edi. Onyń bireýinde qazaq jigiti Bilál Qalıev bar bolatyn. Berlındi tuńǵysh ret bombalaǵan ushqyshtardyń bárine Keńes Odaǵynyń Batyry ataǵy berilgen. Áne, bizdiń qazaqtan kimder shyqpaǵan deısiz!