Megapolıstegi Ortalyq memlekettik arhıvte Áz-Jánibek hanǵa arnalǵan eki qoljazbanyń faksımıldi basylymynyń tanystyrylymy ótti. Memleket basshysy Qasym-Jomart Toqaev atap ótkendeı, arhıv isiniń basty maqsaty – qundy tarıhı muralardy saqtap qana qoımaı, olardy zamanaýı tásilder arqyly qoǵam ıgiligine usyný.
Aıtýly is-sharaǵa QR Mádenıet jáne aqparat mınıstrligi Arhıv, qujattama jáne kitap isi komıtetiniń tóraǵasy Rýstam Álı Astanadan arnaıy kelip qatysty. Rýstam Álı ult tarıhy úshin úlken olja bolyp sanalatyn búgingi tyń eńbektiń dúnıege kelýine septigi tıgen «Arhıv–2025» keshendi jobasyna toqtalyp ótti.
Osydan bes jyl buryn bastaý alǵan joba aıasynda respýblıkalyq arhıvterdiń ǵylymı-ekspedısıalary Germanıa, Polsha, Chehıa, Túrkıa, Fransıa, Majarstan, Úndistan, Iran, Egıpet, Qyrǵyzstan, Reseı Federasıasy, Ázerbaıjan, Belarýs, Katar syndy 14 elde anyqtaý jumystaryn júrgizgenin atap ótti. Ǵylymı zertteý nátıjesinde 913-1990 jyldar aralyǵyndaǵy Qazaqstan tarıhyna qatysty 7000-nan asa qundy qujat jınaqtalyp, ǵylymı aınalymǵa engizilgenin tilge tıek etti. Sonymen qatar, keıingi bes jylda arhıv mekemeleriniń materıaldyq-tehnıkalyq bazasy jańǵyrtylyp, sıfrlyq júıeler engizilgen de basa aıtty.
Alqaly jıynda sóz alǵan Qoja Ahmet Iasaýı atyndaǵy Halyqaralyq qazaq-túrik ýnıversıteti Eýrazıa ǵylymı-zertteý ınstıtýtynyń dırektory Sýat Beılýr myrza da bizdiń otandyq muraǵat isindegi tyń jetistikterge árqashan tilekshi ekenin, eki el arasyndaǵy dostyq baılanys odan ári nyǵaıa túsetinin jetkizdi.
Sonymen, «Joshy ulysynyń tarıhı murasy» degen ataýmen ótken ǵylymı is-sharada Joshy ulysynyń dańqty bıleýshisi Áz-Jánibek hanǵa (? – 1357) arnap jazylǵan 1335 jylǵy «Turar ál-mýlahhas fıl-háıá» (Astronomıaǵa qysqasha sholýdyń negizgi túıinderi) jáne 1350/51 jylǵy «Týhfátý ál-Haqan fı sharh ál-arba’ın hadısán» (Qaǵanǵa tartý: qyryq hadıstiń túsindirmesi) atty eki qoljazba eńbektiń faksımıldi basylymdary tanystyryldy.
Atalmysh asa qundy qoljazbany Ortalyq memlekettik arhıvtiń úılestirýimen júrgizilgen arheografıalyq ǵylymı issapar kezinde koljazbatanýshy Ómirbek Qanaı Túrkıa eliniń arhıvinen tapqan bolatyn.
Kóneniń kózindeı bolǵan bul qoljazbalardyń faksımıldi nusqasynyń jaryq kórýi Joshy ulysy kezindegi ǵylym men bilimniń damý úderisin tanyp-bilýge óz septigin tıgizip, tıisti ǵylymı zertteýlerge arqaý bolary sózsiz.
Sondaı-aq, bul tyń eńbektiń tarıhı jadyny saqtaý jáne keler urpaqqa amanat etý jolyndaǵy júıeli jumystyń taǵy bir aıǵaǵy bolǵany anyq.
«Iýsýf bın Mýbárák el-Alanıdyń «Turar ál-mýlahhas fıl-háıá» atty qoljazbasy – ortaǵasyrda Horezmnen shyqqan ataqty astronom, bilgir matematık Mahmud ıbn Muhammed ıbn Omar ál-SHaǵmınıdiń (? – 1221) zamanynda keń taralǵan «ál-Mýlahhas fıl-háıá ál-basıta» (Astronomıaǵa qysqasha sholý) atty shyǵarmasyna jasalǵan astronomıalyq túsindirme-sharh. Al belgisiz avtordyń «Týhfátý ál-Haqan fı sharh ál-arba’ın hadısán» qoljazbasy Áz Jánibek hannyń jeke tulǵalyq qasıetterine arnalǵan madaqtaýlar men bıleýshiler týraly tańdamaly hadısterdiń jınaǵy. Onda Jánibek hannyń jomarttyq pen izgiliktiń jarshysy retinde sıpattalyp, kóptegen meshit-medrese, hanaka, dárihana, shıpahana jáne kitaphana saldyryp, ǵulamalar men ǵalymdarǵa qoldaý kórsetip, ilim men ǵylym-bilimniń damýyna jaǵdaı jasaǵany baıandalady. Qazaq memlekettiliginiń mańyzdy bir belesi bolǵan Joshy ulysynyń tarıhı, mádenı murasynyń búgingi kúnge deıin jetken jurnaǵy tym az kezdesetinin, sonymen qatar Ulyq ulys han-sultandarynyń qurmetine arnalǵan tarıhı shyǵarmalardyń da sanaýly ǵana ekendigin eskersek, Áz Jánibek hanǵa arnalǵan atalmysh eki qoljazbanyń tabylýy otandyq tarıh ǵylymy men ortaǵasyrlardaǵy mádenıet tarıhy úshin baǵa jetpes tarıhı qazyna deýge bolady», – deıdi jas ǵalym, qoljazbatanýshy Ómirbek Qanaı