Алматы – Қазақстанның ең ірі мегаполисі, экономикалық, мәдени және әлеуметтік орталығы. Дегенмен, қаланың қарқынды дамуы өзімен бірге шешімі күрделі мәселелерді де туындатты. Солардың бірі – көлік кептелісі.
Қаланың басты жолдарында күн сайын орын алатын ұзақ кептелістер – тұрғындар мен қала қонақтары үшін үлкен қолайсыздық. Сағаттап жолда тұрып қалу, таза ауаның жетіспеуі, оттегінің азаюы мен экологиялық жағдайдың нашарлауы – мұның бәрі адамдардың денсаулығы мен өмір сапасына кері әсерін тигізуде. Уақыттың босқа жоғалуы мен жүйке ширығуы да күнделікті өмірдің көрінісіне айналып барады.
Көлік қозғалысының артуы – қаладағы автокөлік санының күрт көбеюімен тығыз байланысты. Статистикаға сүйенсек, Алматыда тіркелген көліктер саны бір миллионнан асып кеткен. Бұл – қала инфрақұрылымына түсетін салмақтың артқанын көрсетеді. Жолдардың тарлығы, тұрақ орындарының жетіспеуі және қоғамдық көлік жүйесінің әлі де толық жетілмеуі – кептелісті ушықтыратын негізгі факторлар.
Зерттеулерге сүйенсек, қарбаласта жүргізушілердің орташа жылдамдығы 20 км/сағаттан төмен түседі. Соған байланысты қала тұрғыны күнделікті уақыттың 30 пайызын жолда жоғалтады. Ауаның ластануы мен жол апаттарының жиілеуі мәселені одан әрі ушықтырады.
Мәселені шешу жолдары:
- Қоғамдық көлікті жетілдіру: заманауи, қолжетімді және жылдам қоғамдық көлік (мысалы, метро, электробус, BRT жүйесі) – жеке көліктен бас тартуға ынталандырады.
- Интеллектуалды көлік жүйелері (ITS): жол қозғалысын басқаруда цифрлы жүйелерді қолдану – бағдаршамдарды үйлестіру, кептеліс карталарын жасау және балама бағыттарды ұсыну.
- Веломәдениетті дамыту: велосипед жолақтары мен қауіпсіз инфрақұрылым жасау – қысқа қашықтықтарда автокөлікке балама болады.
- Жаяу жүргіншіге қолайлы орта қалыптастыру: қала ішінде жаяу жүруге ыңғайлы кеңістіктер мен демалыс аймақтары қажет.
- Қала шетіндегі тұрақтар (Park&Ride): қалаға жеке көлікпен кірмей, қоғамдық көлікке ауысу мүмкіндігін туғызу.
- Жұмыс кестесін әртараптандыру: кейбір мекемелердің жұмыс уақытын өзгерту арқылы көлік ағынын бөліп тарату.
Инфрақұрылымды дамыту: BAKAD және басқа жобалар
Алматыдағы көлік кептелісін азайту шаралары тек инфрақұрылымдық өзгерістермен шектелмейді, бұл тұрғындардың саналы таңдауына, жүріс-тұрыс мәдениетіне де қатысты.
Алматының ең маңызды жобаларының бірі – Үлкен Алматы айналма жолы (BAKAD). 66 шақырымға созылып жатқан бұл жол көлік трафигін қаладан тыс жерлерге ауыстырады және соның арқасында орталық көшелерге түсетін жүктеме 40%-ға азаяды. 2024 жылы ашылған BAKAD қаладағы кептелістерді 25%-ға төмендетіп, ауа сапасын жақсартты.
Кептелісті басқару жүйелері
Кептеліс туралы мәліметтерді халыққа дер кезінде жеткізу арқылы көлік қозғалысы бағытын өзгертіп отыруға болады. Технологияларды пайдаланып, трафикті автоматты түрде реттеу – тиімді әдіс. Алматыда 2GIS пен нақты уақыт деректерін қолданатын SUMO бағдарламасы осындай модельдеу жүргізеді. Жүйе апаттарды болжау және қозғалысты мейлінше ыңғайлы ету арқылы кептелістерді 20-30%-ға қысқартады.
Сол секілді, VEGA33 камералары BAKAD-тағы төлқұжат жүйесін басқарады, жүргізушілердің тоқтаусыз өтуіне мүмкіндік береді.
Қоғамдық көліктерге арналған жолдарды дамыту және TODBus Rapid Transit (BRT) жүйесі – Алматының тұрақты көлік стратегиясының негізі. 20 шақырымдық арнайы жолақ 2013 жылдан бастап қолға алынды. Ол автобустардың жылдамдығын арттырады. Қоғамдық көлікті таңдаған тұрғындар көздеген жеріне уақытылы жетеді. Автокөлікпен жүру қажеттілігі азаяды.
Transit-Oriented Development (TOD) тұжырымдамасы метроға жақын аймақтарда тұрғын үйлер мен дүкендер салуды ұсынады. Бұл да жеке көліктер санын 15%-ға азайтады. Сонымен бірге, велосипед және электр самокаттарды дамыту жазғы маусымда тиімді.
Әлемнің ірі қалаларының сәтті әдістері
Басқа да елдердегі ірі қалалар кептелістерді азайту үшін әртүрлі инновацияларды қолданады. Олардың тәжірибесін Алматыға бейімдеуге болады.
Конгестиялық алым (қарбаласта қалаға кіру үшін төлем) трафикті 25%-ға қысқартады. Алматыда паркинг тарифтерін көтеру және тұрғындарға арналған арнайы орындар енгізу – қажетті қадам. Бұл да көшелердегі хаосқа тосқауыл болады.
Лондонда 2003 жылы конгестиялық алым енгізілген: орталыққа кіру үшін күніне 15 фунт төлеу керек. Соның нәтижесінде трафик 25%-ға азайды. Стокгольмде де осындай әдіс тұрғындардың қолдауына ие болды. Сингапурда Electronic Road Pricing (ERP) жүйесі трафикті нақты уақытта реттейді, соның арқасында қозғалыс жылдамдығы 20%-ға артты.
Барселонада ақылды трафик басқару жүйесі кептелістерді 30%-ға қысқартты. Сенсорлар мен жасанды интеллект бағдаршамдар уақытын азайту немесе созып отырады. Испаниядағы осы қалада уақыт сараптамасы апаттарды болжауға көмектеседі, жүргізушілердің уақытын 15%-ға үнемдейді.
АҚШ-тың Сиэтл қаласында Park-and-Ride жүйесі тұрғындарды автобуспен жүруге ынталандырады. Ол қала орталығындағы көлік санын төмендетеді.
Зерттеулер көрсеткендей, бір ғана шара тиімсіз. Сол себепті кептелісті азайтудың түрлі әдістер жиынтығын қолданған жөн.
Алматы қаласының көлік кептелісі – тек жолдың ғана емес, қалалық мәдениет пен жоспарлаудың да көрсеткіші. Тұрғындардың экологиялық сауаты мен көлік таңдау еркіндігі әкімдіктің инфрақұрылымдық шешімдерімен үйлескенде ғана бұл мәселенің оң шешімі табылады.
Қоғамдық көлікке көшу, экологиялық жауапкершілік және заманауи технология, бұл – Алматы тынысын ашатын басты шешімдердің бірі.