قازاقستاندا سوڭعى بىرنەشە جىلدا ۇلكەن عىلىمي جۇمىس جۇرگىزىلىپ، تازى مەن توبەت تۋرالى العاش رەت ناقتى عىلىمي دەرەك الىندى.
وسى زەرتتەۋلەر اياسىندا ولاردىڭ دنق بانكى جاسالىپ، گەنەتيكالىق پاسپورتتار ەنگىزىلىپ، تازى تۇقىمى حالىقارالىق دەڭگەيدە تانىلىپ وتىر، - دەپ حابارلايدى Aqshamnews.kz.
وڭىرلىك كوممۋنيكاسيالار قىزمەتىنە ق ر عجبم عىلىم كوميتەتىنە قاراستى گەنەتيكا جانە فيزيولوگيا ينستيتۋتىنىڭ جەتەكشى عىلىمي قىزمەتكەرى، بيولوگيا عىلىمدارىنىڭ كانديداتى اناستاسيا پەرفيليەۆا وسىلاي دەدى. ونىڭ ايتۋىنشا، قازاقستان بۇل تۇقىمدى ۇزاق جىل ساقتايتىنداي قىرۋار جۇمىس ءبىتىرىپ، بيوالۋانتۇرلىلىكتى قورعاۋدىڭ جاھاندىق جۇيەسىنە قوسىلعان.
تازى مەن توبەت قازاقتىڭ تاريحى مەن مادەنيەتىنىڭ قۇرامداس بولىگى بولعانىمەن، عىلىمي تۇرعىدا از زەرتتەلگەن بولاتىن. «2021 جىلى تازىنىڭ گەنوفوندىن زەرتتەۋ جوباسى باستالىپ، كوپ ۇزاماي توبەتتى زەرتتەپ، ونىڭ گەنەتيكالىق قورىن ساقتايتىن تەحنولوگيالاردى ازىرلەۋگە ارنالعان ۇلكەن باعدارلاما قولعا الىندى»، - دەيدى اناستاسيا پەرفيليەۆا. زەرتتەۋگە گەنەتيكا جانە فيزيولوگيا ينستيتۋتى، قازاقستان زوولوگيا ينستيتۋتى، «قانسونار» قاۋىمداستىعى، قازاقستاننىڭ كينولوگتار وداعى، ۆەتەريناريالىق ۇيىمدار، پاناجايلار مەن قوعامدىق قورلار قاتىسقان.
جۇمىستى ەكسپەديسياعا شىعۋدان باستاپ، عالىمدار «قانسونار» كينولوگتارىمەن بىرگە ەلدىڭ بارلىق ءوڭىرىن ارالاپ شىعىپ، سەلەكسيونەرلەرمەن، اڭشىلارمەن، مالشىلارمەن كەزدەستى.
«كوبى سوندا ءوز ءيتىنىڭ ۇلكەن عىلىمي قۇندىلىعى بار ەكەنىن العاش رەت ەستىپ ءبىلدى»، - دەيدى اناستاسيا پەرفيليەۆا.
سونىڭ ارقاسىندا تاريحتا العاش رەت تازى مەن توبەت تۇقىمىنىڭ دنق بانكى قۇرىلدى. تىركەلگەن ءار يت ەجەلگى گەنەتيكالىق جەلىلەر، ورتاعا بەيىمدەلۋ مەن جۇمىس قابىلەتى تۋرالى بىرەگەي مالىمەت بەردى. ەندى بۇل دەرەكتەر جوعالماي، عىلىمي تۇرعىدا جۇيەلەنگەن بازادا ساقتالماق.
گەنەتيكالىق تالداۋ تازىنىڭ ءوز الدىنا دەربەس، ەجەلگى ءارى گەنەتيكالىق تۇرعىدان بىرەگەي تۇقىم ەكەنىن، باسقا شىعىس تازىلارىمەن بىردەي ەمەس ەكەنىن كورسەتتى. توبەتتىڭ شىعۋ تەگى دە سونداي كونە: عالىمداردىڭ دەرەگىنشە، ول اركتيكالىق جانە شىعىسازيالىق يت جەلىسىنىڭ توعىسىندا قالىپتاسقان. بۇل زەرتتەۋلەر توبەتتىڭ الەمدەگى 140-تان استام تۇقىم مەن وتار كۇزەتەتىن باسقا دا يتتەردەن ەرەكشەلەنەتىنىن دالەلدەپ وتىر. العاش رەت جىلدامدىققا، توزىمدىلىككە، كۇزەت مىنەز-قۇلقىنا، كوگنيتيۆتىك ەرەكشەلىكتەرگە جانە جۇكتەمەگە توزىمدىلىككە جاۋاپ بەرەتىن گەنوم ايماقتارى دا انىقتالىپتى.
جوبا يت يەلەرىنە دە پايدا اكەلگەن. وسى ۋاقىت ىشىندە 600-دەن استام يتكە گەنەتيكالىق پاسپورت جاسالدى. ولار ينبريدينگسىز جۇپ تاڭداۋعا، شىعۋ تەگىن راستاۋعا، جەلىنىڭ سيرەكتىگىن باعالاپ، ءيتتىڭ مارتەبەسىن ارتتىرۋعا كومەكتەسەدى. قازاقستاندا بۇل حالىقارالىق ستاندارتتارعا ساي ىستەلدى. توبەتتەر ءۇشىن تۇقىمدىق قوسپانى گەنەتيكالىق ۆەريفيكاسيالاۋ تەحنولوگياسى ازىرلەنىپ، پاتەنتتەلدى، ول توبەتتەردى باقىلاۋسىز بۋدانداستىرۋدان قورعايدى. تەكتىڭ دەنساۋلىعىن باقىلاپ، جاسىرىن حروموسومالىق اۋىتقۋدى انىقتاۋ ءۇشىن سيتوگەنەتيكالىق تەست تە ەنگىزىلدى.
زەرتتەۋ بارىسىندا ءجۇندى ميكروسكوپيالىق تالداۋ ارقىلى تۇقىمدى انىقتاۋعا مۇمكىندىك بەرەتىن بىرەگەي تريحولوگيالىق ماركەرلەر جيىنتىعى جاسالدى. الەمدىك تاجىريبەدە سيرەك كەزدەسەتىن مۇنداي ءادىس ءتىپتى ءبىر تال قىلشىعى ارقىلى دا تۇقىمدى تاپ باسىپ تانۋعا مۇمكىندىك بەرەدى ەكەن.
كريوپروتوكولداردىڭ، ياعني جاسۋشالار مەن گەنەتيكالىق ماتەريالدى مۇزداتۋ تەحنولوگياسىنىڭ جاسالۋى دا ءبىر بىتكەن جۇمىس بولدى.
«بۇل كادىمگىدەي جەتىستىك. ەگەر تەككە بىردەڭە بولا قالسا، ءبارى قوردا ساقتاۋلى تۇر. وسىنداي «گەنەتيكالىق ساقتاندىرۋعا» العاش رەت يە يە بولدىق»، - دەيدى پەرفيليەۆا.
2024 جىلى تازى تۇقىمىن حالىقارالىق كينولوگيالىق فەدەراسيا (FCI) دا مويىندادى. قازاقستاندىق عالىمداردىڭ عىلىمي ماتەريالدارى رەسمي قۇجاتتار پاكەتىنە ەنگىزىلدى. بۇل ەل ءۇشىن تاريحي وقيعا ءارى گەنەتيكالىق جانە مادەني مۇرانى قورعاۋداعى ماڭىزدى قادام بولدى.
توبەتكە بايلانىستى جۇيەلى جۇمىس ءالى دە جالعاسىپ جاتىر: تۇقىمنىڭ تارالۋى مەن گەنەتيكالىق جاي-كۇيىن كورسەتەتىن ينتەراكتيۆتى كارتا جاسالدى، ونى ساقتاۋ مەن قالپىنا كەلتىرۋ بويىنشا عىلىمي ۇسىنىمدار ازىرلەندى، كريوكونسەرۆاسيا جانە تۇراقتى گەنەتيكالىق مونيتورينگ ينفراقۇرىلىمى قالىپتاستىرىلدى. بۇل ماتەريالدار قازاقستان كينولوگتار وداعىنا تاپسىرىلىپ، مەملەكەتتىك قۇرىلىمداردىڭ قىزىعۋشىلىعىن تۋدىردى.
«ءبىز دالالىق ەكسپەديسيالاردان باستاپ گەنوميكا مەن حالىقارالىق مويىنداۋعا دەيىنگى جولدى باسىپ وتتىك. ەڭ باستىسى - تازى مەن توبەتتى بۇگىن عانا ەمەس، بولاشاق ۇرپاق ءۇشىن دە جوعالتپاي ساقتاۋعا مۇمكىندىك بەرەتىن بەرىك نەگىز قۇردىق»، - دەپ قورىتىندىلادى ءوز ءسوزىن اناستاسيا پەرفيليەۆا.