«Toı dese qý bas domalaıdy» degen qazaqtyń toıǵa degen kóńili men nıeti erekshe, «jınaǵanyń toıǵa shashylsyn» deýi de halqymyzdyń qýanyshtan eshteńesin aıamaıtynyna dálel. Árıne, «qýanyshty bólisseń, kóbeıedi», kúıbeń tirlikten bir sát bas kóterip, jaqynyńnyń toıyna atsalysyp, kóńil kótergenniń nesi aıyp dersiz, biraq sońǵy jyldary «toı toı bolmaı, bala-shaǵa jep ketti» bolyp júrgeni kópti qynjyltady. Bala-shaǵa degenge úlkendermen erip baryp, aıaqqa oralǵy bolatyn kishkentaılar dep qaldyńyz ba, ol ózinshe bólek áńgime. Búgingi sóz – toıdyń qalaı ótýine tikeleı jaýapty – asabaǵa arnalady, naqtyraq aıtqanda toı basqarǵan keı «balanyń» mádenıeti men sóz saptaýy, tálimi men tárbıesi syn kótermeıtini týraly.
«Asabalyq – atan túıege júk bolar jaýapkershiligi bar kásip» degen Almat Bolatuly ókinishke qaraı, áriptesteriniń toıǵa daıyndyqsyz baratynyn, izdenbeıtinin aıtty. Onyń aıtýynsha, kópshilikti dańǵaza shýmen, arzan kúlkimen, qyzyqsyz, turpaıy oıyndarmen ustap otyrý uıat, ózgeniń ýaqytyn urlaýmen teń obal. Aqshaǵa jaldansań da, tegin basqarsań da bireýdiń qýanyshyn oıyndaǵydaı etip ótkizýge bilimiń de, aıtar sóziń de, daıyndaǵan oıynyń da laıyqty bolsyn, olaı bolmasa, asabalardyń atyna kir keltirmeı tynysh júrgen abzal», degen pikir bildirdi.
Al abaıtanýshy Omar Jálel qazirgi toılarda qonaqtardy ózine qaratý úshin avtokratıalyq, totalıtarlyq ádis qoldanylatynyn aıtady.
«20-ǵasyrda palatkada ótken toılar áldeqaıda maǵynaly bolatyn. Óıtkeni qonaqtardyń toıdan qarny ǵana emes, kóńili de toıyp qaıtatyn, halyqtyń toıy edi. Kádimgideı ol toıǵa daıyndalatyn, biraq eshqandaı ánshi shaqyrylmaıtyn, arnaıy asaba da bolmaıtyn, sol aýyldyń jigiti basqara beredi, halyq keremet demalyp qaıtatyn, án aıtyp, ishindegi sherin shyǵaratyn, kóńilin emdeıtin. Toıdaǵy mýzykany qatty qoıatyny sonshalyq, qasyńdaǵy adammen de sóılese almaısyń. Bul ádeıi istelinedi. Jappaı psıhozǵa shaldyqtyrýdy kózdeıdi. Sen sol jerdegi ahýaldan shyqpaýyń kerek. Adamdarǵa sóılesýge mursha berilmeıdi. Barlyǵy toı basqarýshynyń aýzyna qarap otyrý kerek. Sonyń yńǵaıymen júrip-turyp, yǵyna jyǵylý kerek. Bul toıdaǵy avtokratıalyq, totalıtarlyq ádis qoı», dedi Omar Jálel.
Toıdaǵy ospadar oıyn, turpaıy qaljyńnyń neshe túrin áleýmettik jeliden baıqap qalamyz. Bul asabanyń álsizdigine qosa toıshyl qaýymnyń da talǵamynyń tómendeginen habar beretin jaı. Qýanysh eken dep ekilenip bılegendi de, abyroıynyń aırandaı tógilgenine qaramaı qulaǵansha oıynmen áýre bolǵandardy da jelniń betin jalpaq jurtqa jarıa etip keledi.
Toı-tomalaqtyń az kezinde mundaı óreskel áreketter baıqala qoımaıtyn. Qazir toıdyń túri kóbeıgen tusta nebir masqaraǵa kýá bolyp kelemiz. Buryn úılený toıy, mereıtoı sıaqty eleýli qýanyshty ǵana toı retinde atap ótetin bolsa, qazir balanyń besikke salýynan bastap meıramhanada jasalatyn jıynnyń qarasy kóbeıdi.
«Shanshar» ázil-syqaq teatrynyń akteri Júsip Aqshoranyń myna bir pikiri kóńilge qondy. Akter 200-250 adamnyń basyn qosyp, súndet toı, besik toı jasaıtyn ata-ananyń kóbeıgenin aıtady. Ázilkeshtiń pikirinshe, úılený toıy men uzatý toıdy ǵana jasaǵan oryndy eken.
«Toıdy toqtatý kerek. Jartysynan kóbin alyp tastaý kerek. Úılený toıy men uzatý toıy qalsyn. Burynda súndet toı degen bolmaǵan edi ǵoı. Mal soıyp, quran oqytyp, aqsaqaldardyń batasyn alsa boldy. Besik toıdyń ne keregi bar? Kezinde bes kempir kelip, besikke salyp, kámpıtin shashyp ketetin», deıdi akter.
Óner ıesi toıǵa shaqyrylǵan qonaqtyń barlyǵy qýanyshty bólisý úshin shyn nıetimen kelmeıtinin de sóz etti.
«Qazir 200-250 adam shaqyrasyń. Alystaǵy aǵaıyndaryńdy shaqyrasyń. Olardyń barlyǵy shyn nıetimen qýanyp kele jatyr deısiń be? «Bále boldy ǵoı osy. Ótkende ǵana toı jasap edi» dep keledi. Jolda da neshe túrli jaǵdaı bolady, qaıtys bolǵandar da bar. Iýbıleı degen de bar. Bireýdiń týǵan kúniniń kimge ne keregi bar? Týsań óziń úshin týdyń», deıdi akter.
Toıdaǵy ersi ádettiń biri jáne kópshilkti uıatqa qaldyryp jatqany – toı zalyna at jetektep kirgizý. Dalada emin-erkin jaıylyp júretin janýardyń aınadaı jarqyraǵan toıhanadan, topyrlaǵan adamnan úrkip qashqany toıshyl qaýymnyń áreketine tosqaýyl bola almaı tur.
Etnograf Marat Toqashbaev mundaı jaǵdaıdy bir sózben «pont» dep sıpattady. Ózderin erekshe etip kórsetkisi keletinder osylaı asyra silteıtinin aıtyp, synady.
«Bir kezderi tipti jas jubaılardy toı ótkeli jatqan dúıim jurttyń ortasyna, meıramhana ishine deıin mashınamen ákelgen kezderdi de kórdik. Atqa mingizip ákelgen osyndaı jaǵdaılardy da kórdik. Biraq, bul - tym asyra silteý. Súndettelgen balany atqa mingizip, attyń jalyna, jan-jaǵyna qorjyn baılap, kórshi-kólemdi, úıdi-úıdi aralatý ádeti buryn da bolǵan, biraq mundaı kórinisti aýyldy jerde jasasa jarasady. Biraq, bulaı meıramhana ishine atpen kirý – daraqylyq», dedi ol.
Sonymen qatar Marat Toqashbaev «toıdy bir tártipke túsirý, reglamentteý de mańyzdy» degen pikir bildirdi.
«Toı – tárbıe quraly, sondyqtan tártip máselesinde aldymen, asabalardan bastaý kerek. Óz basym asabalardy kásibı daıyndyqtan ótkizý kerek dep sanaımyn. Ol úshin T.Júrgenov atyndaǵy Óner akademıasynyń janynan kásibı asabalar daıyndaıtyn fakúltet ashý kerek. Asabalarǵa maman retinde qaraý qajet. Olarǵa sahnada júrip-turýdan bastap, sóıleý, dıksıa, tynys alý degenniń bárin úıretý kerek. Eldiń aldynda qandaı áńgime aıtylý kerektigine deıin úıretilse. Sebebi asabalar eldi kúldiremin dep tym artyq ketetin kezderi de joq emes», dedi etnograf.
Jaqynda depýtattar toıdaǵy arsyz oıyndar men ázilderge zańmen tyıym salmaq degen aqparat tarady. Endi elimizdegi árbir toı baqylaýǵa alynýy múmkin. Iaǵnı, asabalar adam uıalatyn oıyndar oınatyp, orynsyz ázil aıtqany úshin aıyppul arqalaýy ǵajap emes. Májilis depýtattary toıda ulttyń abyroıy men qadirin túsiretin kórinisterge zańmen tyıym salýdy kózdep otyr, - delindi osy aqparatta.
«Zańnamalyq turǵyda buǵan bir tyıym normalary bolýy kerek dep esepteımin. Sosyn myna Aqparat jáne mádenıet mınıstrliginde osynyń barlyǵyna analız jasap otyratyn múmkindik bolýy kerek. Neshe túrli kórinisterdiń barlyǵyn analız jasap, olarǵa jaza qoldanýdyń ózi ádiletti bolady dep oılaımyn. Aıyppul salyna ma osy sekildi jazanyń túrleri bolýy kerek», - dedi Májilis depýtaty Amanjol Áltaı.