Instıtýttyń genetıka jáne fızıologıa salasyndaǵy dırektory, QR Ǵylym jáne joǵary bilim mınıstrligi Ǵylym komıtetine qarasty Genetıka jáne fızıologıa ınstıtýtynyń dırektory Asqar Kalekeshov Almaty qalasynyń Óńirlik komýnıkasıalar qyzmetine genetıka, fızıologıa, bıomedısına, agrobıologıa jáne paleogenetıka salalarynda sońǵy jyldary qol jetkizilgen negizgi ǵylymı ázirlemeler men qoldanbaly nátıjeler týraly aıtyp berdi, - dep habarlaıdy Aqshamnews.kz.
Spıkerdiń aıtýynsha, Ǵylym komıtetiniń qoldaýymen ınstıtýt irgeli zertteýden bastap densaýlyq saqtaý, agroónerkásip kesheni men memlekettik ǵylymı saıasattyń mindetterine baǵyttalǵan qoldanýǵa daıyn tolyq ǵylymı sıkldi iske asyrady.
«Bizdiń zertteýler medısına, aýyl sharýashylyǵy men bıologıalyq resýrstardy saqtaý úshin naqty sheshimder qalyptastyrýǵa baǵyttalǵan. Bul – ınstıtýttyń negizgi ustanymy», - dep atap ótti Asqar Qalekeshev.
Qazaqy ıt tuqymdary tazy men tóbetti zerttep, saqtaý da Instıtýttyń jumysyndaǵy mańyzdy baǵyttyń biri sanalady. Olar Qazaqstan men Mońǵolıanyń bes óńirindegi 700-den astam ıtti zerttep, alǵashqy genomdyq bank, bıobank pen elektrondyq derekter bazasyn, sondaı-aq ınteraktıvti GIS-karta qurypty osy joly. Alynǵan derekter genetıkalyq alýandyqtyń joǵary deńgeıin jáne ınbrıdıngtiń tómen ekenin rastaǵan.
«Bul zertteý tóbet tuqymyn memlekettik deńgeıde saqtap, damytyp, ony halyqaralyq deńgeıde tanytýǵa ǵylymı negiz qalyptastyrady», - deıdi.
Agrobıologıa jáne veterınarıa salasynda ınstıtýt aýyl sharýashylyǵy janýarlarynyń ónimdiligin arttyrýǵa baǵyttalǵan zertteýler júrgizip jatyr. Eldiń alty óńirinde SNP-genotıpteý qoldanylǵan dalalyq zertteýler júrgizilip, aýrýlardyń óńirlik ereksheligi zerttelip, vaksınasıanyń janýarlar metabolızmi úshin qaýipsiz ekenin dáleldegen.
Mal sharýashylyǵynda tıimdi azyq qospasyn qoldanýǵa arnalǵan granttyq joba aıasynda ınstıtýt ǵalymdary jergilikti shıkizatqa negizdelgen azyqtyq ósimdikter men montmorıllonıtterdiń tıimdiligin dáleldedi. Zertteýler aqýyz almasýynyń jaqsarǵanyn, janýarlar ónimdiliginiń artyp, azyqtandyrý shyǵynynyń azaıǵanyn da kórsetti. Joba rastalyp, qazir ol eldiń batys óńirlerindegi sharýa qojalyqtarynda kádege jaraı bastaǵan.
«Biz jergilikti azyqtyq resýrstardy paıdalaný ǵylymı turǵydan negizdelgen nárse ǵana emes, fermerler úshin de ekonomıkalyq turǵydan tıimdi ekenin dáleldep berdik. Bul sheshimder qazir qoldanysqa enip, paıda ákelip otyr», - deıdi ınstıtýttyń dırektory Asqar Qalekeshev.
Etti qoılardyń genetıkalyq negizin zerttegende (2023–2025 jyldar) omyrtqa sany men et shyǵymyna áser etetin negizgi gender anyqtalǵan. Bul derek bolashaqta otandyq qoı tuqymyn jetildirer kezde seleksıalyq jumysta qoldanylatyn ekspress-genetıkalyq testti ázirleýge túrtki boldy.
Qazaqstandaǵy quıryqty qoı tuqymdarynyń evolúsıasy da zertteldi. Ǵalymdar bul tuqymnyń qalyptasýynda Qazaqstan aýmaǵynyń úlken ról atqarǵanyn anyqtap, kóne genetıkalyq jelilerdi aıqyndap, alynǵan derekterdi ulttyq genetıkalyq resýrstardy saqtap, sertıfıkattap, odan ári damytýǵa paıdalanýǵa bolatynyn rastady.
Baıandamada bıomedısınalyq zertteýler de aıtyldy. Onkologıalyq, júrek-qantamyr jáne endokrındik aýrýlardy zertteý aıasynda keń aýqymdy SNP-genotıpteý júrgizilip, qaýip pen qorǵanyshtyń genetıkalyq markerleri anyqtaldy, klınıka-genetıkalyq derekter bazasy qalyptastyryldy.
«Bul zertteýler Qazaqstanda derbestendirilgen medısınany damytýǵa sep bolady», - deıdi ol.
Instıtýt paleogenetıka salasynda da eńbektenip jatyr. Ortalyq Eýrazıanyń kóne halqynyń DNQ-sy eneolıtten orta ǵasyrǵa deıingi kezeńdi qamtı otyryp, alǵash ret tolyqgenomdyq deńgeıde zertteldi. Ol derekter Qazaqstannyń qazirgi halqynyń genetıkalyq sabaqtastyǵyn rastady.
«Paleogenetıkalyq zertteýler Qazaqstan aýmaǵynyń Ortalyq Eýrazıa halqynyń qalyptasýyndaǵy tarıhı jáne bıologıalyq mańyzyn kórsetedi», - dep atap ótti Asqar Qalekeshev.
Qorytyndylaı kele, ınstıtýt dırektory bul ǵylymı ázirlemeler halyq densaýlyǵyn qorǵaýǵa, azyq-túlik qaýipsizdigin qamtamasyz etip, eldiń bıologıalyq ártúrliligin saqtaýǵa eleýli úles qosyp otyrǵanyn aıtty.