زامان وزگەرىپ، ۇرپاق اۋىسقان سايىن تويدىڭ فورماتى دا وزگەرىپ بارادى. سايكەسىنشە، تويداعى ءجون-جورالعىلار مەن كەيبىر سالت-داستۇرلەر كومەسكىلەنىپ، ءمانىن جوعالتىپ بارا جاتقانداي. Aqshamnews.kz ءتىلشىسى ءمانى ازايعان كەيبىر ءجون-جورالعىنى ءتىزىپ، تالداپ كوردى.
بوسقا شاشىلعان شاشۋ
جۋىردا الەۋمەتتىك جەلىدە تاراعان ءبىر بەينەجازبا نازارىمىزعا ءىلىندى. وندا تويدا شاشىلعان شاشۋدىڭ جينالماعان كۇيى قوقىسقا كەتكەنى بەينەلەنگەن.
بۇل جاي عانا ۇقىپسىزدىق ەمەس، اتا داستۇرگە دەگەن نەمقۇرايلىق پەن قۇرمەتسىزدىكتىڭ كورىنىسى ىسپەتتى. ويتكەنى حالقىمىزدا شاشۋ قۋانىشتىڭ ءدامى مەن كيەسى سانالعان.
شاشۋدىڭ تاريحى قانداي؟
شاشۋ - "توي تويعا ۇلاسسىن"، "توي جۇعىستى بولسىن"، "بەرەكە ۇزىلمەسىن" دەگەن ىزگى تىلەكپەن ورىندالاتىن ەجەلگى جورالعى. ونى اق جاۋلىقتى انالار، كوپتى كورگەن اجەلەر مەن كەلىندەر شاشقان. شاشۋدى اياققا باسۋعا، تەرمەي قويۋعا، ەلەمەۋگە بولمايدى. سەبەبى "شاشۋدى اتتاسا، ۇيدەن قۋانىش كەتەدى" دەگەن سەنىم بار.
بۇگىندە ەر ادامداردىڭ دا شاشۋ شاشىپ جۇرگەنىن بايقايمىز. بۇل كەيدە ءازىل رەتىندە قابىلدانسا دا، ءداستۇردىڭ تۇپكى ءمانىن بىلمەۋدىڭ سالدارى بولۋى مۇمكىن.
ەل الدىندا ابىرويىن اسقاقتاتىپ كورسەتۋگە تىرىسۋ، شامادان تىس تىراشتانۋ قازاقتىڭ تويىندا كوپ كوزگە ءتۇسىپ قالىپ جاتادى. ءبىراق ول ارەكەتتىڭ ءبارى "ويداعىداي" بولماي جاتاتىنى تاعى بار.
سۇندەت تويدا بالانى اتقا مىنگىزىپ، ەلگە تانىستىرۋ ەرتەدەن كەلە جاتقان داستۇرلەردىڭ ءبىرى. ءبىراق بۇگىندە كەي مەيرامحانالاردا اتپەن كىرىپ كەلۋ سياقتى ارەكەتتەر ءجيى كەزدەسەدى. ەركىن دالانىڭ جانۋارى ءۇشىن جىلتىر كافەل مەن تار ەسىك - تابيعي ورتا ەمەس. بۇل دا ءداستۇردى زامانعا بەيىمدەيمىز دەپ، ارتىق كەتۋدىڭ، ءبىر جاعى بوس ماقتاننىڭ بەلگىسىندەي. ءبىراق مۇنداي ارەكەتتىڭ سوڭى كەيدە وسىنداي ماسقاراعا، مازاققا اينالاتىنى تاعى بار.
ەتنوگراف مارات توقاشبايەۆ مۇنداي جاعدايدى ءبىر سوزبەن "پونت" دەپ سيپاتتادى. وزدەرىن ەرەكشە ەتىپ كورسەتكىسى كەلەتىندەر وسىلاي اسىرا سىلتەيتىنىن ايتىپ، سىنادى.
"ءبىر كەزدەرى ءتىپتى جاس جۇبايلاردى توي وتكەلى جاتقان ءدۇيىم جۇرتتىڭ ورتاسىنا، مەيرامحانا ىشىنە دەيىن ماشينامەن اكەلگەن كەزدەردى دە كوردىك. اتقا مىنگىزىپ اكەلگەن وسىنداي جاعدايلاردى دا كوردىك. ءبىراق، بۇل - تىم اسىرا سىلتەۋ"، - دەيدى ول.
ەتنوگراف سۇندەتتەلگەن بالانى اتقا مىنگىزىپ، اتتىڭ جالىنا، جان-جاعىنا قورجىن بايلاپ، كورشى-كولەمدى، ءۇيدى-ۇيدى ارالاتۋ ادەتى بولعانىن جوققا شىعارمايدى. ول مۇنداي كورىنىستى اۋىلدى جەردە جاساسا جاراساتىنىن ايتادى. ءبىراق، بۇلاي مەيرامحانا ىشىنە اتپەن كىرۋ - داراقىلىق، - دەيدى.
كيىتتىڭ ءقادىرى مەن كيەسى
حالقىمىزدىڭ تويىمەن بىرگە جاساسىپ كەلە جاتقان سالتتىڭ ءبىرى - كيىت كيگىزۋ. كيىت - قۇدالىق راسىمىندەگى ەڭ ماڭىزدى جورالعىلاردىڭ ءبىرى، ەكى جاقتىڭ اراسىنداعى سىيلاستىق پەن قۇرمەتتىڭ بەلگىسى. ەرتەدە "قۇدالىق بەلگىسى - كيىت، قونىس بەلگىسى - بەيىت" دەپ ايتىلعان ءسوزدىڭ ءوزى وسى ءداستۇردىڭ تەرەڭ ماڭىزىن ايعاقتايدى. بۇل ءراسىم العاشىندا قۇدالاردىڭ يىعىنا شاپان جابۋدان باستاۋ الىپ، ۋاقىت وتە كەلە جۇيەلەنگەن سالتقا اينالعان. كيىتتىڭ باستى ەرەكشەلىگى - ونىڭ مىندەتتى تۇردە كيىم نەمەسە ماتا تۇرىندە بەرىلۋى.
ءداستۇر بويىنشا كيىت باس كيىت جانە اياق كيىت بولىپ ەكىگە بولىنەدى. باس كيىت - ۇلكەن قۇدالارعا، ياعني اكە-شەشە مەن ەل اعالارىنا ارنالعان. اياق كيىت - ولارعا ەرىپ كەلگەن باسقا قۇدالار مەن تۋىستارعا كيگىزىلەتىن كادە. كيىتتىڭ ءقادىرى ونىڭ قۇندىلىعىندا ەمەس، سىي-قۇرمەتىندە.
الايدا بۇگىندە بۇل جورالعىنىڭ مازمۇنى وزگەرىپ بارا جاتقانداي. كيىت كەيدە ەكى جاقتىڭ "ابىروي جارىسىنا" اينالىپ، "كىم قىمبات كيىم اكەلدى؟" نەمەسە "قاي جاق كوبىرەك بەردى؟" دەگەن تالاسقا سەبەپ بولۋدا. كەي جاعدايدا كيىتتىڭ قۇنىنا قاراپ باعا بەرىلىپ، ءداستۇردىڭ رۋحاني ءمانى كومەسكىلەنىپ بارادى. مۇندايدا كيىتتىڭ ءقادىرى ەمەس، كيەسى جوعالاتىنىن ەستەن شىعارماۋ قاجەت.
كيىت - تەك سىي ەمەس، ۇلتتىڭ ۇياڭ مادەنيەتىنىڭ، كىسىلىك پەن كەلىسىمنىڭ كورىنىسى. سوندىقتان ونى ماقتاننىڭ ەمەس، مارتتىكتىڭ بەلگىسى رەتىندە ساقتاپ، ۇرپاق ساناسىنا سول رۋحتا ءسىڭىرۋ - بۇگىنگى بۋىننىڭ پارىزى.
قازاقتىڭ تويى - ۇلتتىڭ جانى مەن بولمىسىنىڭ ايناسى. توي ءداستۇرىن زامان تالابىنا ساي جاڭارتۋ ورىندى، ءبىراق ونىڭ رۋحىن، كيەسىن جوعالتۋعا بولمايدى. دەسە دە، تويلارىمىز كەيىنگى كەزدە ارزان ويىن-كۇلكىگە، ورىنسىز ءازىل-قالجىڭعا تولىپ بارا جاتقانداي. مۇنى كوزى قاراقتى وقىرمان الەۋمەتتىك جەلىدەن دە بايقاپ، كورىپ جۇرگەن شىعار. ەسكە سالا كەتەيىك، جاقىندا ءماجىلىس دەپۋتاتتارى تويدا ۇلتتىڭ ابىرويى مەن ءقادىرىن تۇسىرەتىن كورىنىستەرگە زاڭمەن تىيىم سالۋ كەرەك دەگەن ماسەلە كوتەردى.
توي توڭىرەگىندە تۇششىمدى وي ايتىپ جۇرگەن ەتنوگراف مارات توقاشبايەۆ اعامىز دا "تويدى ءبىر تارتىپكە ءتۇسىرۋ، رەگلامەنتتەۋ - ماڭىزدى" دەگەن پىكىر ءبىلدىردى. توي - تاربيە قۇرالى، سوندىقتان ءتارتىپ ماسەلەسىندە الدىمەن، اسابالاردان باستاۋ كەرەك، - دەيدى ساراپشى.
"وسى ماسەلەنى بىرنەشە جىلدان بەرى ايتىپ ءجۇرمىز. ءوز باسىم اسابالاردى كاسىبي دايىندىقتان وتكىزۋ كەرەك دەپ سانايمىن. ول ءۇشىن ت.جۇرگەنوۆ اتىنداعى ونەر اكادەمياسىنىڭ جانىنان كاسىبي اسابالار دايىندايتىن فاكۋلتەت اشۋ كەرەك. اسابالارعا مامان رەتىندە قاراۋ قاجەت. ولارعا ساحنادا ءجۇرىپ-تۇرۋدان باستاپ، سويلەۋ، ديكسيا، تىنىس الۋ دەگەننىڭ ءبارىن ۇيرەتۋ كەرەك. ەلدىڭ الدىندا قانداي اڭگىمە ايتىلۋ كەرەكتىگىنە دەيىن ۇيرەتىلسە. سەبەبى اسابالار ەلدى كۇلدىرەمىن دەپ تىم ارتىق كەتەتىن كەزدەرى دە جوق ەمەس"، - دەيدى ول.
ءىس جۇزىندە تويدى قازاقتىڭ داستۇرىنەن الىپ تاستاي المايمىز. ونە بويىنا قازاقتىڭ ءسالت-داستۇرىن جيناقتاعان قازىنامىز - تويدان باس تارتا المايمىز. باستىسى، ونى رەتكە كەلتىرۋ كەرەك. ماماننىڭ پىكىرى وسىعان سايادى.
ءيا، قانشا سىن ايتساق تا، كەيدە ارتىقتاۋ كەتىپ، بوس ماقتانعا، كەيدە مازاققا اينالىپ كەتكەن توي - ۇلتىمىزدىڭ قازىناسى. ءبىراق، ونى تۇزەتىپ وتىرماسا، حالىقتىڭ بازىناسىنا اينالىپ كەتپەيتىنىنە كىم كەپىل!؟ سوندىقتان، تويدىڭ تەك كوڭىل كوتەرۋ ەمەس، ۇلتتىڭ مادەني كودى مەن رۋحاني مۇراسىن ساقتاۋ الاڭىنا اينالدىرۋعا ويلانىپ جۇرسەك ابزال.