Qazaqstanda sońǵy birneshe jylda úlken ǵylymı jumys júrgizilip, tazy men tóbet týraly alǵash ret naqty ǵylymı derek alyndy.
Osy zertteýler aıasynda olardyń DNQ banki jasalyp, genetıkalyq pasporttar engizilip, tazy tuqymy halyqaralyq deńgeıde tanylyp otyr, - dep habarlaıdy Aqshamnews.kz.
Óńirlik komýnıkasıalar qyzmetine QR ǴJBM Ǵylym komıtetine qarasty Genetıka jáne fızıologıa ınstıtýtynyń jetekshi ǵylymı qyzmetkeri, bıologıa ǵylymdarynyń kandıdaty Anastasıa Perfıleva osylaı dedi. Onyń aıtýynsha, Qazaqstan bul tuqymdy uzaq jyl saqtaıtyndaı qyrýar jumys bitirip, bıoalýantúrlilikti qorǵaýdyń jahandyq júıesine qosylǵan.
Tazy men tóbet qazaqtyń tarıhy men mádenıetiniń quramdas bóligi bolǵanymen, ǵylymı turǵyda az zerttelgen bolatyn. «2021 jyly tazynyń genofondyn zertteý jobasy bastalyp, kóp uzamaı tóbetti zerttep, onyń genetıkalyq qoryn saqtaıtyn tehnologıalardy ázirleýge arnalǵan úlken baǵdarlama qolǵa alyndy», - deıdi Anastasıa Perfıleva. Zertteýge Genetıka jáne fızıologıa ınstıtýty, Qazaqstan Zoologıa ınstıtýty, «Qansonar» qaýymdastyǵy, Qazaqstannyń kınologtar odaǵy, veterınarıalyq uıymdar, panajaılar men qoǵamdyq qorlar qatysqan.
Jumysty ekspedısıaǵa shyǵýdan bastap, ǵalymdar «Qansonar» kınologtarymen birge eldiń barlyq óńirin aralap shyǵyp, seleksıonerlermen, ańshylarmen, malshylarmen kezdesti.
«Kóbi sonda óz ıtiniń úlken ǵylymı qundylyǵy bar ekenin alǵash ret estip bildi», - deıdi Anastasıa Perfıleva.
Sonyń arqasynda tarıhta alǵash ret tazy men tóbet tuqymynyń DNQ banki quryldy. Tirkelgen ár ıt ejelgi genetıkalyq jeliler, ortaǵa beıimdelý men jumys qabileti týraly biregeı málimet berdi. Endi bul derekter joǵalmaı, ǵylymı turǵyda júıelengen bazada saqtalmaq.
Genetıkalyq taldaý tazynyń óz aldyna derbes, ejelgi ári genetıkalyq turǵydan biregeı tuqym ekenin, basqa shyǵys tazylarymen birdeı emes ekenin kórsetti. Tóbettiń shyǵý tegi de sondaı kóne: ǵalymdardyń dereginshe, ol arktıkalyq jáne shyǵysazıalyq ıt jelisiniń toǵysynda qalyptasqan. Bul zertteýler tóbettiń álemdegi 140-tan astam tuqym men otar kúzetetin basqa da ıtterden erekshelenetinin dáleldep otyr. Alǵash ret jyldamdyqqa, tózimdilikke, kúzet minez-qulqyna, kognıtıvtik erekshelikterge jáne júktemege tózimdilikke jaýap beretin genom aımaqtary da anyqtalypty.
Joba ıt ıelerine de paıda ákelgen. Osy ýaqyt ishinde 600-den astam ıtke genetıkalyq pasport jasaldy. Olar ınbrıdıngsiz jup tańdaýǵa, shyǵý tegin rastaýǵa, jeliniń sırektigin baǵalap, ıttiń mártebesin arttyrýǵa kómektesedi. Qazaqstanda bul halyqaralyq standarttarǵa saı isteldi. Tóbetter úshin tuqymdyq qospany genetıkalyq verıfıkasıalaý tehnologıasy ázirlenip, patentteldi, ol tóbetterdi baqylaýsyz býdandastyrýdan qorǵaıdy. Tektiń densaýlyǵyn baqylap, jasyryn hromosomalyq aýytqýdy anyqtaý úshin sıtogenetıkalyq test te engizildi.
Zertteý barysynda júndi mıkroskopıalyq taldaý arqyly tuqymdy anyqtaýǵa múmkindik beretin biregeı trıhologıalyq markerler jıyntyǵy jasaldy. Álemdik tájirıbede sırek kezdesetin mundaı ádis tipti bir tal qylshyǵy arqyly da tuqymdy tap basyp tanýǵa múmkindik beredi eken.
Krıoprotokoldardyń, ıaǵnı jasýshalar men genetıkalyq materıaldy muzdatý tehnologıasynyń jasalýy da bir bitken jumys boldy.
«Bul kádimgideı jetistik. Eger tekke birdeńe bola qalsa, bári qorda saqtaýly tur. Osyndaı «genetıkalyq saqtandyrýǵa» alǵash ret ıe ıe boldyq», - deıdi Perfıleva.
2024 jyly tazy tuqymyn Halyqaralyq kınologıalyq federasıa (FCI) da moıyndady. Qazaqstandyq ǵalymdardyń ǵylymı materıaldary resmı qujattar paketine engizildi. Bul el úshin tarıhı oqıǵa ári genetıkalyq jáne mádenı murany qorǵaýdaǵy mańyzdy qadam boldy.
Tóbetke baılanysty júıeli jumys áli de jalǵasyp jatyr: tuqymnyń taralýy men genetıkalyq jaı-kúıin kórsetetin ınteraktıvti karta jasaldy, ony saqtaý men qalpyna keltirý boıynsha ǵylymı usynymdar ázirlendi, krıokonservasıa jáne turaqty genetıkalyq monıtorıń ınfraqurylymy qalyptastyryldy. Bul materıaldar Qazaqstan kınologtar odaǵyna tapsyrylyp, memlekettik qurylymdardyń qyzyǵýshylyǵyn týdyrdy.
«Biz dalalyq ekspedısıalardan bastap genomıka men halyqaralyq moıyndaýǵa deıingi joldy basyp óttik. Eń bastysy - tazy men tóbetti búgin ǵana emes, bolashaq urpaq úshin de joǵaltpaı saqtaýǵa múmkindik beretin berik negiz qurdyq», - dep qorytyndylady óz sózin Anastasıa Perfıleva.